O’quv-uslubiy majmua та’lim sohasi: 230000 Iqtisod Mutaxassislik

11-mavzu Korxonalarni strategik rivojlanishida daromadlar va uni oshirish 
11.1.Korxonalar foydasi, shakllantirish va taqsimlash.
11.2.Korxonalarning daromadliligi ko‘rsatkichlari.
11.3.Rentabellik. “Xarajatlar-tushum-foyda” o‘rtasidagi bog‘liqlik.

11.1.Korxonalar foydasi, shakllantirish va taqsimlash. 
Foyda muhim iqtisodiy kategoriya (toifa) bo‘lib, har bir tijorat tashkilotining asosiy
maqsadi hisoblanadi. Iqtisodiy kategorriya sifatida foyda

moddiy ishlab chiqarish sohasida
yaratilgan sof daromadni aks ettiradi.
Foydaning asosiy qismiga korxonalar ishlab chiqarilayotgan mahsulotni sotish orqali
ega bo‘ladilar. Zamonaviy xo‘jalik yuritish sharoitlarida foydaning asosiy vazifasi korxona
faoliyati samaradorligini aks ettirishda deb belgilanadi. Bunga foyda miqdori, korxonaning
mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan mahsulot tannarxi shaklidagi
individual xarajatlar, mahsulot bahosi shaklidagi ijtimoiy zaruriy xarajatlarni o‘z ichiga
olishi lozimligini sabab qilib ko‘rsatish mumkin.
Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitlarida korxonalar faoliyati foydaning
rag‘batlantiruvchi ahamiyatining ortishi bilan bog‘liq. Foydadan baholashning asosiy
ko‘rsatkichi sifatida foydalanish, mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmining ortishi,
sifatning yaxshilanishi, mavjud ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish unumining ortishi
bilan asoslanadi. SHu bilan birga foydaning ahamiyati ortishiga amaldagi foydani
taqsimlash tizimi ham sabab bo‘ladi va unga ko‘ra esa, korxonalarning ishlab chiqarish va
ijtimoiy rivojlanishni ta’minlash uchun hamda xodimlarni bajargan mehnati sifati va
miqdoriga asosan moddiy rag‘batlantirishga sarflanuvchi foydani oshirishga bo‘lgan
qiziqishning ortishi kuzatiladi.
SHu tariqa foyda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xodimlarning o‘z
korxonasi erishadigan yuqori natijalardan moddiy manfaatdorligini kuchaytirishda hal
qiluvchi rol o‘ynaydi.
Korxonada foyda turli xil faoliyat natijasida olinishi mumkin. Barcha foydalar
yig‘indisi korxonaning yalpi foydasini tashkil qiladi. YAlpi foydaning tarkibiy elementlari
quyidagilardan iborat:

bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat va mahsulot sotishdan olingan foyda;

asosiy fondlar, shuningdek, korxonaning boshqa mulki sotishdan olingan foyda;

korxonaning moliyaviy faoliyati orqali olinuvchi foyda.

YUqorida keltirilgan foyda turlaridan tashqari, uning yana bir qancha turlari mavjud:

---

81 

- haqiqiy foyda;

- o‘rtacha foyda;

- monopol foyda yoki iqtisodiy renta;

- maksimal foyda.
Haqiqiy foyda — bu, haqiqatda hisobot ma’lumotlari, ya’ni hakiqiy xarajatlar asosida
aniqlangan foyda hisoblanadi. Bu foyda korxona moliyaviy faoliyatini tashkil etishda asosiy
manbadir.
Urtacha foyda deganda, boshqa hamma korxonalar kabi sarflangan kapitalga bir xil
foyda olish yoki bir xil rentabellikka ega bo‘lish tushuniladi. O‘rtacha foyda korxona
(firma)ning faoliyat ko‘rsatayotgan sohada, tarmoqda qolishini ta’minlaydi. Bunday
foydaning yuzaga kelishi bozorning uzoq muddatli barqarorlikka erishganidan dalolat
beradi. O‘rtacha foydani ko‘pincha iqtisodiy foyda deb ataydilar.
Monopol foyda yoki iqtisodiy renta — bu, cheklangan ishlab chiqarish omillaridan
foydalanish natijasida sodir bo‘lgan foyda hisoblanadi. Masalan, ikkita korxona bir xil erga
ega bo‘lib, erni olish bilan bog‘liq xarajatlar bir xil bo‘lishgan sharoitida birinchi er
transport tarmog‘iga yaqin bo‘lganligi uchun mahsulotni tashishga 10 mln. so‘m kam sarf
qilinishi mumkin, ana shu 10 mln. so‘m uning qo‘shimcha foydasi hisoblanadi. Iqtisodiy
renta ishlab chiqarish omillari cheklanganligidan kelib chiqadi va u yoki bu ishlab chiqarish
omiliga berish holatini bildirgan baho bilan shu omilning eng kam bahosi o‘rtasidagi
farkdan iborat bo‘ladi.
Maksimal foyda — bu, bir birlik qo‘shimcha mahsulotni sotishdan olingan daromadni
shu bir birlik qo‘shimcha mahsulotga qilingan xarajat miqdori bilan bab-barobar kelishi
natijasida olingan foyda. SHu holda rentabellikning eng yuqori darajasiga erishilgan bo‘ladi.
SHunga ko‘ra, foydani maksimallashtirish degani, eng yuqori rentabellikni ta’minlash,
deganidir.
Korxona daromadi ikki ko‘rsatkich, ya’ni mahsulot bahosi va uni ishlab chiqarishga
sarflanuvchi xarajatlarga bog‘liq bo‘ladi. Mahsulotning bozordagi bahosi talab va taklif
munosabatlari natijasida kelib chiqadi. Erkin raqobat sharoitlarida bahoni shakllantirish
qonunlari asosida mahsulot bahosi ishlab chiqaruvchi yoki xaridor xohishiga ko‘ra emas,
balki avtomatik ravishda tartibga solinadi.
Foyda korxona faoliyati natijasida olingan iqtisodiy samarani tavsiflaydi. Korxonaning
foyda olishi daromadlarning korxona faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlardan ko‘p
bo‘lishini anglatadi hamda u rag‘batlantirish vazifalarini ham bajaradi. Bu esa foyda bir
paytning o‘zida moliyaviy natija bo‘lish bilan birga korxona moliyaviy resurslarining asosiy
elementi ekanligi; daromadning turli