O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

(1821–1880)ning ijodida to‘la namoyon bo‘ldi – u XIX asr birin-
chi yarmidagi romantizm zaminida ulg‘aygan Balzak davri realizmi 
bilan  XIX  asrning  ikkinchi  yarmidagi  E.Zolya va uning maktabi 
vakillari tomonidan taqdim etilgan naturalizm davrini bog‘lab tu-
ruvchi bo‘g‘in hisoblanadi. Gyustav Flober 1821-yilning 12-dekab-
rida Ruan shahrida, shifokor oilasida tug‘ildi. 1840-yili u huquqshu-
noslikni o‘rganish uchun Parijga keladi. Otasining o‘limidan keyin 
Ruan yaqinidagi oilaga tegishli yer-mulkka kelib, umrining oxiriga-
cha shu yerda yashadi. Parijga kelganda T.Gote, Gi de Mopassan, 
E.Gonkur, E.Zolya, I.S.Turgenevlar bilan uchrashib turdi, sayohat 
qilib Ispaniya, Italiya, Korsika oroli, Gretsiya, Misr, Kichik Osiyo, 
Jazoir va Tunisda bo‘ldi. O‘zining yoshlik yillarini eslar ekan, u 
“Meni ikki narsa – adabiyotni sevishim va burjuaga nafratim qo‘llab 
turdi”, – deb yozgan edi. 
Jami  uch  jilddan  iborat  Floberning  ilk  asarlari  (1835–1849),  u 
o‘z ijodini “eski romantik maktab” yo‘lida boshlaganidan dalolat 
beradi.  (“Biz  to‘la  ma’noda  bema’ni,  ajoyib  romantiklar  edik”,  – 
deb yozgan edi u keyinchalik J.Sandga). Yozuvchining birinchi asar-
lari “Margarita Burgundskayaning o‘limi”, “Florensiyadagi vabo”, 
“Taxtga ikki da’vogar” tarixiy novellalari, “Tentakning xotiralari” 
va “Noyabr” qissalari lirik romantizm yo‘nalishida yozilgan edi. 

---

200
1849-yilning sentyabrida Flober “Avliyo Antoniyning vasvasasi” 
romanini  yozib  tugatdi.  Asarni  o‘qib  chiqqan  do‘stlari  uni  yoqib 
yuborishni va yarim fantastik qahramonlar emas, kundalik hayot 
haqida, shoshilmasdan, har bir epizodni maromiga yetkazib, har bir 
jumlaning ma’nodorligi va aniqligiga e’tibor berib, asar yozishni 
maslahat berdilar. 1850-yili Misr safaridan qaytib kelgan yozuvchi, 
jahon adabiyotining durdona asariga aylangan “Bovari xonim” ro-
mani ustida ish boshladi. Besh yil davomida yozilgan roman 1856-
yili “Ruve de Paris”(“Parij jurnalida”)da bosib chiqarildi. Hukumat 
asarni axloqsizlikda aybladi, lekin sud noshir va yozuvchini oqlab 
hukm chiqardi. Aksincha, romanning axloq (xulq) haqida ekaligini 
asar  kompozitsiyasi  ham  tasdiqlaydi. Asar  Sharl  Bovari  haqidagi 
hikoyadan boshlanib, aptekachi Ome haqidagi hikoya bilan tugaydi. 
Emma  esa  faqat  2-bobdan  paydo  bo‘ladi.  Uning  o‘limidan  so‘ng 
yana 3 bob davom etadi. 
Yozuvchi o‘z oldida juda murakkab vazifani: jamiyat illatlarini 
aniq va shu bilan birga sodda qilib tasvirlashni maqsad qilib qo‘yadi. 
Shuning uchun u shu davrgacha tarkib topgan roman kompozitsiya-
sidan foydalanmaydi. Flober ekspozitsiyaga katta o‘rin berdi – 260 
bet, asosiy voqealarga –120–160 bet, Emmaning o‘limi va Sharl iz-
tiroblariga 60 bet – shunday qilib «tasvir» qismi 320 bet, ya’ni vo-
qealar tasviridan 2 barobar ko‘p. 
Romanda oddiy va jo‘n voqea tasvirlangan. Kollejni tamom-
lagan  Sharl  Bovari,  onasining  qarori  bilan  tibbiyot  fakultetida 
o‘qiydi.  O‘qishni  tugatgach,  u  Normandiyaning  Tost  shaharcha-
sida vrachlik qila boshlaydi. Bir muncha muddatdan keyin onasin-
ing sa’y-harakatlari bilan badavlat, qirq yoshlardan o‘tib qolgan 
beva ayolga uylanadi. Kunlarning birida Sharl mahalliy fermerni 
davolash uchun uning uyiga boradi va Ruoning qizi Emma bilan 
tanishib qoladi.
Xotini vafot etgach, Emmalarning uyiga tez-tez borib turadi va 
uning qo‘lini so‘rashga jazm qiladi. Qizning otasi roziligini beradi 
va dabdaba bilan qizini uzatadi. Yoshligidan ko‘plab romantik asar-

---

201
larni o‘qigan, romantik orzularga berilgan qiz, boshqalardan ajralib 
turmaydigan oddiy qishloq doktoriga turmushga chiqadi va farzan-
dli bo‘ladi. Biroq yoshlar birga yashay boshlagandan keyin tez ora-
da Emma Sharlni sevmasligini tushunib yetadi. Sharl esa, aksincha, 
Emma bilan yashayotganidan baxtiyor edi. Yashayotgan hayotidan 
qoniqmagan ayol, ikkita erkak bilan don olishib yuradi, keyin esa 
qarzga botib, turmush o‘rtog‘i uni shuncha yillardan buyon sidqi-
dildan, sadoqat bilan sevishini xayoliga ham keltirmay, o‘z joniga 
qasd qiladi. Bu oddiygina voqea yozuvchining yuksak iqtidori tu-
fayli ayol qalbini chuqur psixologik tadqiq qilishga aylandi. Shu sa-
babli roman kitob holida chop etilgandan keyin, Flober XIX asrning 
buyuk realist yozuvchisi sifatida e’tirof etila boshlandi.
Maktublarining birida Flober o‘z romani qahramoni haqida: “U 
ma’lum  darajada  ma’naviy  aynigan,  poeziya  haqida  buzuq  tasav-
vurga  ega,  his-tug‘ulari  buzilgan  ayol”,  –  deb  yozadi.  Emmaning 
tabiati “romantik tarbiya” oqibatida buzilgan. Uning asosi qizning 
monastirda  o‘sha  paytlarda  rusum  bo‘lgan  romantik  romanlarni 
mukkasidan ketib o‘qigan yillari qo‘yilgan bo‘lib, romantik qoliplar 
Emma uchun haqiqiy sevgi va go‘zallik mezoniga aylanadi. “U kito-
blarda  faqat  ishq-muhabbat  haqida  yozilgan  bo‘lardi:  o‘ynashlar, 
ma’shuqalar, jazmani ko‘p xotinlar, kimsasiz ayvonlarda o‘zidan ke-
tib qoladigan juvonlar, har bir bekatda o‘ldirilgan kucherlar haqida 
yozilgan bo‘lardi. Kitobning har bir sahifasi holdan toyib o‘lgan 
otlar, qalin o‘rmonlar, yurak dard-hasratlari, qasamyodlar, ko‘z yo-
shlari, o‘pichlar, oy yorug‘i tushib turgan yengil qayiqchalar, chaka-
lakzorlardagi bulbul navolari, sher kabi botir, qo‘zichoqdek beo-
zor qahramonlar, beqiyos saxovatli, bekam-ko‘st kiyingan, ko‘zlar 
daryo-daryo yoshlarga to‘lib toshgan bo‘lardi”. 
Ko‘plab  tanqidchilar  qahramonning  hayotdagi  prototipi  kim 
ekanligiga qiziqishib savol berganlarida, adib ularga yozgan mak-
tubida: “Agar Bovari xonim bo‘lsa, u menman”, – deb yozgan edi. 
Garchi roman syujeti oddiy bo‘lsa ham, uning haqiqiy qiymati – de-
tallarda va ularni mohirlik bilan tasvirlashda. Flober asarlarini ideal 

---

202
darajaga ko‘tarishga, har doim kerakli va to‘g‘ri so‘zlarni tanlashga 
intilgan yozuvchi sifatida tanildi. 
Flober  estetikasida  asar  uslubini  mukuammal  qilishga  bo‘lgan 
kuchli intilishni alohida ta’kidlash zarur. Bu intilish yozuvchi uchun 
uni “adoyi tamom qilib, ishini to‘xtatib turuvchi”, “haqiqiy kasallik-
ka” aylangan edi (E.Zolya). Tanqidchilar Floberni “uslubning fana-
ti” deb atar edilar. Ijodkorning eng iflos, qabih mavzularga ham mu-
rojaat qilish huquqini qattiq turib himoya qilgan Flober: “Poeziya, 
go‘ng uyumini ham quyoshday tovlanishga majbur qiladi”, deydi. 
Aynan shu “Bovari xonim”da ro‘y beradi. 
Gyustav Flober 1880-yilning  8-mayida  insultdan vafot etdi.