O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Sitseron (m.av 106–43). O‘zining otashnafasligi bilan Demosfen 
darajasida turadigan va antik dunyoning ikkinchi ulug‘ so‘z ustasi 
sifatida tanilgan notiq Mark Tulliy Sitserondir. Rim so‘z ustalari 
orasida ikki xil notiqlik usuli keng tarqaladi; bulardan biri – Osiyo 
usuli, ikkinchisi – attika usulidir. Osiyo usuliga ergashuvchi notiqlar 
so‘zning hayajonli, jimjimador bo‘lishiga, jumlalarning ohangdorli-
giga katta e’tibor beradilar; attikachilar esa yunon so‘z san’atining 
yirik  vakili  Lisiy  hamda  ulug‘  tarixchi  Fukidid  singari  jumlalarni 
qisqa tuzishga, so‘zlarning sodda bo‘lishiga intiladilar.
Sitseron o‘zining salkam qirq yil davom etgan ijtimoiy va ad-
abiy faoliyati mobaynida turli-tuman mavzularga bag‘ishlab behad 
ko‘p  asarlar  yozgan.  Shulardan  bir  qanchalarining  nom-nishonsiz 

---

77
yo‘qolib ketganligiga qaramay, bizga qadar yetib kelganlarining o‘zi 
ham antik dunyoda o‘tgan har qanday yozuvchining asaridan ziyo-
daroqdir. Sitseronning asosiy kasbi – notiqlik. Shuning uchun ras-
miy yig‘inlarda sud majlislarida so‘zlagan nutqlari uning ijodida eng 
muhim o‘rin tutadi. Ma’lumotlarga qaraganda, qadimgi zamonlarda 
Sitseronning 150 ga yaqin nutqi nashr etilgan bo‘lsa, bizga qadar sh-
ulardan 58 tasi yetib kelgan. Bulardan tashqari, falsafiy mavzularga 
yozilgan 12 ta asar, notiqlik nazariyasi va tarixiga doir 7 ta risola va 
800 ga yaqin maktub asrlar osha bizgacha yetib kelgan.
Sitseron so‘z san’ati nazariyasiga atab yozgan asarlar orasida 
“Orator haqida”, “Brut” va “Orator” mazmunda ham, shaklda ham 
eng qimmatbaho asarlar hisoblanadi. Mazkur asarlarning har birida 
Sitseron notiqlik san’atining eng yirik masalalaridan tortib mayda-
chuyda qonun-qoidalariga qadar diqqat bilan birma-bir ko‘zdan 
kechiradi. Sitseronning aytishicha, notiq shunchaki so‘zamol, sud 
ishlarining ikir-chikir qonunlarigacha biladigan qonunparast emas, 
balki bekamu ko‘st davlat arbobi bo‘lmog‘i darkor. Shu sababli bu 
kasbga intilgan har bir odam faqatgina ritorika ilmiga taalluqli ibti-
doiy bilimlarni o‘rganish va o‘zining tabiiy iste’dodiga ishonish bilan 
cheklanib qolmasdan, muttasil mutolaa qilmog‘i, beto‘xtov madani-
yat cho‘qqilariga intilmog‘i lozim. Tinglovchilarning ruhiga chuqur 
ta’sir ko‘rsatishning eng birinchi vositasi sifatida yozuvchi ham-
madan  burun  axloq,  mantiq,  psixologiya  fanlarini  har  tomonlama 
mukammal o‘rganishni va, umuman, mavjud falsafiy ta’limotlardan 
keng xabardor bo‘lishi tavsiya etadi.
Nutq uslubi haqida Sitseron “Kimki jo‘n narsalar haqida oddiygi-
na, kundalik voqealar haqida – o‘rta-miyona, ulug‘ hodisalar haqida 
– shavq-zavq bilan gapirsa – shu odam so‘z san’atining chinakam 
ustasidir” degan fikrni bildiradi.
Rim respublikasining so‘nggi yillari, zamonasining atoqli davlat 
arboblari, muallifning yor-do‘stlari, shaxsiy hayoti, tabiati, sevinch 
va tashvishlari haqida qimmatbaho ma’lumotlar beradigan man-
balardan yana biri – Sitseronning maktublaridir.

---

78
Sitseron lotin tili va, xususan, lotin nasrining rivojiga kuchli ta’sir 
o‘tkazadi. Ovrupa madaniyatining rivoji va ravnaq topishi yo‘lida 
ko‘rsatgan xizmatlari jihatidan boshqa Rim yozuvchilari Sitseronga 
tenglasha olmaydi.
Uyg‘onish davriga kelganda Sitseron merosiga murojaat juda 
ham ortib ketadi: ulug‘ gumanistlar o‘zlarining falsafiy va adabiy 
faoliyatlarida lotin tilining benuqson namunasi sifatida, faqatgina, 
Sitseron  uslubiga  ergashadilar.  XVIII  asrning  ma’rifatparvarlari 
Volter,  Didro,  Monteskye  va  boshqalarning  ijodida  ham  Sitseron-
ning ta’siri kuchli bo‘lgan.