O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovalar vazirligi

34 –rasm. Uchma–uch birikma, qirralarga ishlov berish turlari

Kesib ishlov berilmagan qirralarga qo'lda yoyli payvandlashda qalinligi 5 mm dan oshmaydigan, avtomatik va yarim avtomatik – 22 mm gacha bo'lgan qatlamlarni payvandlash mumkin. Kattaroq qalinligi (30 mm gacha), avtomatik va yarim avtomatik payvandlash va ag`darishning mumkin emasligida qirralarning V shaklidagi kesib ishlov berish amalga oshiriladi, bu holda chok yuqoridan payvandlanadi. Qalinligi 60 mm gacha bo'lgan ag`darish imkoniyati mavjud bo`lganida X shaklidagi qiya ishlov berish usuli ishlatiladi. Qalinligi 100 mm gacha bo'lgan va ag`darishning mumkin emasligi sharoitida U shaklidagi ishlovberish usuli ishlatiladi.

V va X shaklidagi choklarning sirtlari orasidagi burchak 45° –50° ni tashkil qiladi. Biriktiriladigan listlarning bir xil qalinligida ikki tomonlama X shaklidagi chok bir tomonlama V shaklidagi chok sirti yuzasidan taxminan ikki barabar kattaroq bo'lib chiqadi. Bu energiya iste'moli jihatidan birinchisini yaxshilaydi, simmetriya tufayli birikma ish faoliyatini yaxshilaydi va ildiz choki payvandlashni talab qilinmaydi. Shuning uchun ikki tomonlama ishlov berilgan chokdan foydalanish afzalroqdir.
Birikma turiga, tayyorlangan qirralarning shakliga va bajarilish xususiyatiga qarab payvand choklarining turlari tegishli GOSTlarda berilgan. Masalan, GOST 5264–80 ga binoan, uchma–uch birikmalari shartli ravishda Cl dan C45 gacha bo'lgan 32 turga bo'linadi.
Turlari birikmalari ham qirralriga ishlov berilmasdan (35a–rasm), va bir tomonlama (35b–rasm) yoki ikki tomonlama (35c–rasm) kesish bilan ishlov berish bilan ham qo'llaniladi. Metall qalinligi 10 mm dan kam bo'lsa, qo'lda yoyli payvandlash bir tomonlama, kattaroq qalinlikda – bir tomonlama yoki ikki tomonlama kesishdan foydalanadi. Har qanday qalinlikdagi po'latdan burchakli qirralarsiz birikmalar kichik statik yukga ega bo'lgan konstruktsiyalarda qo'llaniladi.

35–rasm. Turlari birikmalarida yiv ochish

Qo'lda yoy payvandlash orqali amalga oshiriladigan choklarning ayrim turlari 4 va 5–jadvallarda keltirilgan.

4–jadval
Qirralarning payvandlangan birikmalari choklarining asosiy turlari (GOST 5264–80)

Birikma turlari	Bir tomonli			Ikki tomonli
	Chokning shartli belgilanishi	Chok ko`ndalang kesimi	Listlar qalinligi, mm	Chokning shartli belgilanishi	Chok ko`ndalang kesimi	Listlar qalinligi, mm
Uchma–uch birikma	C2		1–4	C7		2–5
Tavrli	T1		2–40	Т3		2–40
Burchak	Y4		1–30	305		2–30
Ustma–ust	H1		2–60	H2		2–60

5–jadval
Kesilgan qirralari bo'lgan payvandlangan birikmalarning asosiy chok turlari (GOST 5264–80)

Birikma turlari	Bir tomonli			Ikki tomonli
	Chokning shartli belgilanishi	Chok ko`ndalang kesimi	Listlar qalinligi, mm	Chokning shartli belgilanishi	Chok ko`ndalang kesimi	Listlar qalinligi, mm
Uchma–uch	C 8		3–60	C12		3–60
Tavrli	T6			T7
Burchakli	Y6			Y7

Birikmalarni amalga oshirishda chokdagi nuqsonlar (sifatsiz joylar) paydo bo'lishi mumkin: elektrod harakatining boshida – eritib payvandlashniing etishmasligi, elektrod yirtilganda chok oxirida – krater (36–rasm). Pishirilmaslik (Neprovar) – ko'p qatlamli payvandlashda payvandlangan elementlar o'rtasida, taglik va eritib eritib qoplangan metall yoki chokning alohida qatlamlari o'rtasida mahalliy erib aralashmaslik. Eritib payvandlanmfganlik natijasida payvand chokining kesimi pasayadi va mahalliy kuchlanish kontsentratsiyasi paydo bo'ladi, bu esa oxir–oqibat payvandlangan birikmaning mustahkamligini pasaytiradi. Vibratsiyali yuk ostida, hatto kichik eritib payvandlanmaganlik ham birikmaning mustahkamligini 40% gacha kamaytirishi mumkin. Ildiz payvandlanmasliklari katta bo`lganida mustahkamligini 70% gacha kamaytirishi mumkin.