O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti

 
 
1.2. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning faoliyat ko’rsatish mexanizmi 
Mamlakatimizni demografik vaziyatning ziga xos xususiyatini inobatga 
oladigan l a , bizda aholi, ayniqsa, mehnatga qobiliyatli yoshlarning soni tez 
i bormoqda. Shu nuqtai nazardan qaraganda, ortiqcha ishchi kuchlarini ish 
bilan ta mi la , ishsizdik masalasini hal etish – mamlakatimizdagi eng dolzarb 
iqtisodiy va ijtimoiy muammolardan biridir. 
Bu vazifani hal etishning eng samarali y ali la i a biri - kichik 
korxonalar sonini payti i , xususiy tadbirkorlikni har tomonlama q lla
quvvatlashdan iborat. Bundan tashqari, mamlakatimiz aholisining katta qismi – 
deyarli 60 foizi qishloq joylarida yashaydi. Bugungi kunda ayni qishloq joylarida 

---

20 
odamlarni ish bilan band qilish, daromad manbalari bilan ta mi la , ayniqsa, 
keskin muammo li turibdi.
Demak, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik jadal rivojlantirishga, uni 
q lla -quvvatlashga arziydigan soha. Shu sababli ham, yildan-yilga sohani yanada 
rivojlantirishga davlat siyosati darajasida qaralmoqda. 
2004 yilning 1 yanvaridan kichik tadbirkorlik (biznes) e tla i toifasiga 
quyidagilar kiradi: 
-yakka tartibdagi tadbirkorlar; 
-ishlab chiqarish tarmoqlarida band lga xodimlarining ta a yillik 
soni 20 kishidan, xizmat ati sohasi va boshqa ishlab chiqarishga aloqador 
lmaga tarmoqlarda 10 kishidan, ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish 
sohasida 5 kishidan oshmagan mikrofirmalar; 
quyidagi tarmoqlarning ta a yillik xodimlari soni: 
-engil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish va asbobsozlik, 
y g i qayta ishlash, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoati - 100 
kishidan; 
-mashinasozlik, metallurgiya, y qilg i-energetika va kime sanoati, qishloq 
x aligi mahsulotlari etishtirish va qayta ishlash, qurilish hamda boshqa sanoat-
ishlab chiqarish sohalari - 50 kishidan; 
-fan, ilmiy xizmat ati , transport, aloqa, xizmat ati sohasi 
( g ta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlanish hamda boshqa 
ishlab chiqarishga aloqador lmaga sohalar - 25 kishidan oshmagan kichik 
korxonalar. 
Ma l m i, tadbirkorlik faoliyatining vazifasi nafaqat foyda olishga, balki uni 
kaysi maksadlarda ishlatish va samarali sarflash yullarini topishga karatiladi, ya i 
u i te m l-taqsimotchi nuqtai-nazaridan emas, balki yukori rakobatbardoshlilikni 
saklab turish, xujalikni takomillashtirish, kengaytirish va shu kabilarni amalga 
oshirishga asoslanadi. 

---

21 
Uchinchidan, xujalik yuritish yulini erkin tanlash, daromadni investitsiyalash 
imkoniyati va shu kabilarni real ta mi lay iga ma l m iktisodiy muxit va ijtimoiy 
siyosiy sharoit yaratishi zarur. 
Turtinchidan, erkin tadbirkorlik, mulkchilik va uzlashtirishning turli-tuman 
shakllari va turlarini takozo kiladi. uz navbatida turli-tumanlilikning uzi e ti
xodisa bulib, ishlab chikaruvchi kuchlarning rivojlanishi okibati sifatida maydonga 
chikadi. 
Etarli moliyaviy manbalarga, yaxshi ma l m t va malakali tayyorgarlikka 
ega bulish, umumiy tijorat konunchiligi, solik buyicha imtiyozlar, tadbirkorlik 
muxiti va uni rivojlantirishda jamiyat manfaatdorligining mavjud bulishi 
tadbirkorlikni rivojlantirishning navbatdagi shart-sharoitlari xisoblanadi. 
Yukorida kurib chikilgan barcha shart-sharoitlar mavjud bulgan davlatlarda 
tadbirkorlik yaxshi rivojlanadi, aks xolda faoliyatning bu turi xufyona iktisodiyot 
soxasiga utib ketadi. 
Xozir jaxonda ishlab chikaruvchi kuchlar darajasi va xarakterining bekiyos 
darajada bir-biriga kushilib ketishi kuzatiladi. Ishlab chikaruvchi kuchlarning 
ijtimoiy, umumdavlat maksadlarida foydalanadigan va, nixoyat, jamoa, gurux, 
xususiy va shaxsiy maksadlarda ishlatiladigan turlari mavjud. Shunga mos 
ravishda tadbirkorlikning turli-tuman: davlat, jamoa, shaxsiy, xususiy, aralash va 
boshka xosila shakllari rivojlanadi. 
Hozir jaxonning kupchilik mamlakatlarida davlat yirik tadbirkor xisoblanadi. 
Milliy daromadning 20 foizidan 50 foizigacha davlatlar ulushiga tugri keladi. 
Davlat korxonalari kupincha mamlakat iktisodiyoti uchun juda muxim axamiyatga 
ega bulgan yoki katta kapital kuyilmalar talab kiladigan tarmoklarda tuziladi. 
Masalan, Angliyada davlat sektori kora metallurgiya, kumir kazib chikarish, aero-
kosmik sanoat, aloka vositalari, temir-yul transporti, elektr va gaz bilan ta mi la
kabi soxalarni kamrab oladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat korxonalari 
milliylashtirilgan chet el kompaniyalari bazasida asosan sanoatning konchilik 
tarmoklarida tuziladi. Rivojlanayotgan va rivojlangan kupchilik mamlakatlarda 
davlat kompaniyalari sanoat firmalari orasida peshkadam xisoblanadi. 

---

22 
Turli mamlakatlarda davlat korxonalarining xukukiy makomi turli-tumanligi 
bilan ancha farklanadi. Xatto bir mamlakatda xam barcha davlat korxonalarining 
faoliyatini tartibga soluvchi yagona konuniy xujjat mavjud emas.Xamma vakt 
korxona (firma) jamoa tadbirkorligini amalga oshirish vositasi bulib xizmat kiladi. 
Iktisodiy kategoriya sifatida korxona ishlab chikaruvchi kuchlar va ishlab chikarish 
munosabatlarini tashkil kilishning asosiy birlamchi bugini xisoblanadi. Xukukiy 
nuktai nazaridan korxona deganda yuridik shaxs xukukiga ega bulgan mustakil 
xujalik yuritish e ti tushuniladi. Ular uziga biriktirilgan mol-mulkdan 
foydalanish asosida maxsulot ishlab chikaradi va sotadi, ishlarni bajaradi va 
xizmatlar kursatadi. Korxonalarning mulkchilik mavkeidan tashkari xilma-xil 
tashkiliy –xukukiy shakllari xam mavjud buladi. Korxonalar xujalik jamiyatlari va 
shirkatlari, ishlab chikarish kooperativlari, jamoa korxonalari, ijara korxonalari, 
xujalik birlashmalari shaklida tuzilishi mumkin. 
Kooperativ tadbirkorlik – jamoa tadbirkorligining aloxida shakli bulib, 
jamoa mulkiga asoslanadi va kooperatsiya a z la i i g uning faoliyatida uz 
mexnati bilan ishtirok etishini takozo kiladi. Kooperativ mulkchilikka asoslangan 
tadbirkorlikning asosiy belgilari kuyidagilardan iborat: ishlovchilarning ishlab 
chikarish vositalari bilan bevosita kushilishi (xususiy mulkchilikda bunday 
kushilishda mulkdor, davlat mulkchiligida esa davlat vositachi xisoblanadi); 
kooperatsiya a z la i i g ishlab chikarish vositalaridan keng foydalana olishi; 
ularning iktisodiy jixatdan teng xukukliligi; jamoaning uz-uzini boshkarishni 
amalga oshirishi; jamoa va shaxsiy manfaatlarning uyKunligi yuzaga kelishi va x. 
k. Xususiy tadbirkorlik aloxida shaxs yoki korxona tomonidan xususiy tashabbus 
asosida tashkil kilinadi. Tadbirkorlikning bu shaklida mulk va ishlab chikarish 
natijalari xususiy shaxslarga tegishli bulib, ishlab chikarishni tashkil kilish 
yollanma mexnatga asoslanadi. 
Shaxsiy tadbirkorlik shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab chikarishni tashkil 
kilish uzi yoki oila a z la i mexnati asosida amalga oshiriladi. Shaxsiy korxona 
egasi uning menedjeri xam xisoblanib, korxonaning barcha majburiyatlari uchun 
shaxsiy javobgar buladi. Xujalik xukuki nuktai-nazaridan shaxsiy tadbirkorlik 

---

23 
xukukiy shaxs xisoblanmaydi, shu sababli uning egasi cheklanmagan ma liyatga 
ega bulib, fakat fukarolardan olinadigan daromad soliKini tulaydi. Bu odatda 
kichik magazin, xizmat kursatish soxasidagi korxonalar, dexkon xujaliklari, xamda 
xukukshunos va xakamlarning malakaviy doirasida tashkil kilingan tadbirkorlikdir. 
“Tadbirkorlik” (tadbirkorlik faoliyati) qonun xujjatlariga muvofiq daromad 
(foyda) olishga qaratilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab 
chiqarish (ishlarni bajarish, xizmatlar ati ) y li bilan tavakkal qilib va z 
mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan tashabbuskor faoliyatdir» deb 
atilga . 
“Tadbirkor” - yuridik shaxs l a ham lma a ham doimiy ravishda 
tadbirkorlik faoliyati bilan g lla i jismoniy shaxsdir (yakka tartibdagi 
tadbirkor)» Bunday iboralar ham tadbirkorlik va tadbirkor t g i i a t liq 
ma l m t bermaydi, ularning mohiyatini etarli darajada yoritmaydi. 
Shunday qilib, turli davrlara tadqiqotchilar tomonidan tadbirkorga turlicha 
tushunalar berib kelingan: 
- Tadbirkor - bu yangi texnologiya, yangi ishlab chiqarish va yangi xizmat 
ishlarini ishlab chiquvchi novator.
- Tavakkalchiliksharoitida xarakat qiluvchi, kuchli inson;
- Har qanday imkoniyatdan maksimal foyda oladigan kishi; 
Tashabbus at i, ishbilarmon, ijtimoiy - iqtisodiy mexanizmni 
tashkil - etuvchi inson. 
Tadbirkor va biznesmenning faoliyati natijalari turlicha tugallanadi. 
Tadbirkor z qobiliyati hisobiga tadbirkorlik daromadini olsa, biznesmen kiritgan 
kapitalidan foyda oladi. 
Tadbirkorlik - kishilar (mulkchilik e tla i)- ning moddiy va pul 
ma lag la i i (kapitalni) amalda x ali oborotiga tushirib, daromad topish uchun 
m l all ga iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlik umuman pul topish emas, balki 
yaratuvchilik faoliyati orqali daromad olishni bildiradi. 
Tadbikorlikning muhim xususiyatlari (belgilari yoki tomonlari) quyidagilar: 
-mustaqillik;

---

24 
-tavakkalchilik;
-mustaqil fikrlash;
- z kuchiga ishonish;
-yaratuvchanlik, navatorlik kobiliyati;
-tinimsiz izlanish;
-tashabbus ati ishlash;
-uddaburonlik.
Har qanday jamiyat taraqqiyotida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy ‘zga i la i g e g m im mili ‘li xizmat 
qila i. Ay iq a ‘ti a i a i i iz e a x iy ta i li i tim iy 
hayotda qator funksiyalarni bajaradi. Iqtisodiy funksiya tadbirkorlikni keng quloch 
y y i i ila g‘liq ‘li , aq at m iti i shakllantirish, bozorni turli tovarlar 
a xizmatla ila t ‘l i i , liqqa t ti aza i i e gayti i ga qa atilga . 
I tim iy f iya e a, ya gi i yla i ta il qili qali a li i ta mi la , 
a li i g a ma i i i i y ‘li ila i g t m a a a i i ‘ta i i 
aza a t ta i. U i g iy iy f iya i amiyat iqti iy ti i g a iy ‘g‘i i — 
‘ ta m l la i fi i g a lla i ma ai ifati a am y ‘li i a i .
Ki i iz e a x iy ta i li i g afzalli la i ‘p. Bunda bozor 
y t a iga tez m la i , tala i g ‘zga i i i tez ilg‘a , fa liyat i g 
bir turidan boshqasiga kam xarajat evaziga tezda moslashish imkoniyatlari 
yaratiladi. Faoliyatning ushbu sektori bandlik muammosini hal qilish, odamga 
‘zi i g e kin mehnati natijalaridan moddiy manfaatdorligini oshirishda juda 
muhimdir. Bugungi kunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik fuqarolar 
a ligi i ta mi la i g m im a ti am a a li a ma i i g a qa
ma ai ‘li m q a.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni barqaror rivojlantirish uchun zarur 
‘lga q lay a t-sharoitlar yaratish – jamiyatda samarali amal qiladigan bozor 
m a atla i i a lla ti i , m l la i fi i q ‘lla -quvvatlash hamda 
fuqarolik jamiyatining yangi, demokratik institutlarini qaror toptirishning muhim 
shartidir.

---

25 
O‘z e i t a z m a atla iga ‘ti m a ati ila ta i li i 
a lat t m i a q ‘lla -quvvatlash va uni rivojlantirishning tashkiliy va 
m liya iy ala i i ‘z ta i iga lga a t qa l qilingan va amalga 
i ilm q a. U a ay ta i la a i i iz e e tla i f y a iga 
takomillashtirib 
borilmoqda. 
Mustaqillikning 
dastlabki 
kunlaridanoq, 
mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikning ulkan imkoniyatlaridan samarali foydalanishga qaratilgan keng 
qamrovli chora-tadbirlar belgilanib, izchillik bilan joriy etib kelinmoqda va ular 
‘z ama a i i e m q a. S qtai aza a , i i iz e a x iy 
tadbirkorlikni rivojlantirish sharoitlari yildan yilga yaxshilanib bormoqda. 
X a , i g q qiy egizi ayti il i. O‘z e i t Re p li a i 
Prezidentining 2011-yil 4-ap el agi “Ta i li e tla i i te i i la i 
yanada qisqartirish va ular faoliyatini nazorat qilishni tashkil etish tizimini 
ta milla ti i a i agi q ‘ im a a-ta i la t ‘g‘ i i a”gi qarori 
i l tla ama a ligi i ta mi la y ‘li a m im qa am ‘l i. Qa a 
ya gi a ta il etilga i i ta i li e tla i i g m liya-x ‘ ali
faoliyati ular a lat ‘yxatiga li ga payt a la a tla i yil 
m ay i a e ali liq te i i la i a ‘t azilma ligi elgila q ‘yilga . 
Shuningdek, 2011-yilning 1-aprelidan to 2014-yilning 1-apreligacha soliq va 
qa ma iy t ‘l la i aqti a t ‘la kelayotgan hamda ishlab chiqarish 
atla i i g a qa ‘ i i a e ta elli i ta mi la elay tga i i
ta i li e tla i i g m liya-x ‘ ali fa liyati i liq a i a te i i
am taqiqla q ‘yil i. Bu hujjatlar mamlakatimiz iqtisodiyotida kichik biznes va 
tadbirkorlikning roli, ulushi va miqyosini kengaytirdi, uning iqtisodiyotdagi 
mavqyeini kuchaytirdi. Kichik biznes va tadbirkorlik sohasiga soliq stavkasi 1996 
yil a 36 f iz i ta il etga ‘l a, 2015 yilga 5 f izga a kamaytirildi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida amalga 
oshirilayotgan chora-tadbirlar uzviy davom ettirilishi lozim. Chunki hali ham bu 
a i iga t ‘ iq ‘l i al qili maga ma alala ma . J mla a
Prezidentimiz I.A.Ka im ta i laga la i e : “Xususiy mulk va xususiy 

---

26 
ta i li i ya a a i la ti i maq a i a aga t ‘liq e i li e i ,
y ‘l a g‘ ‘li t ga a a t ‘ iq a e l la i a ta af eti e g m im 
ustuvor vazifadir. Barqaror iqtiso iy ‘ i a mamla atimiz i g ela a i tiq li, 
a li i g ay t a a a i a ifati ‘p i at a ay i ma a e g t
azifa i g qa ay al etili iga g‘liq. Bugun hech kimga sir emaski, xususiy 
mulk va xususiy tadbirkorlik faoliyatining amaliyoti xususiy mulkning davlat 
m l iga i ata a t m lama t ligi i ‘ atm q a. Xususiy mulk, kichik 
iz e a x iy ta i li i a al i la ti i y ‘li agi g‘ a t ‘ iqla i 
olib tashlashga qaratilgan chora-tadbirlar qatorida, avvalambor, xususiy 
tadbirkorlar uchun xomashyo resurslaridan foydalanish mexanizmini tubdan qayta 
‘ i iqi , i ya a a ala ti i , iq a a ‘li i i ta mi la
zarur. Buning uchun esa resurslarni ochiq birja va yarmarka savdolarida sotish 
hajmini kengayti i l zim”
11
.
Ta i a lat im ya i a ‘li , lga f y a iga t ‘la egali qili , 
‘zi i g fa liyat i a i i e gayti i im iyatla iga ega. Ki i iz e a 
xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi esa milliy iqtisodiyot real sektori 
takomillas iga ta i qil i a iy milla a i i ifati a al i a ‘ i
tutmoqda. “Bugun hech kimga sir emaski, xususiy mulk va xususiy tadbirkorlik 
faoliyatining amaliyoti xususiy mulkning davlat mulkiga nisbatan har tomonlama 
ustunligini atm q a. Xususiy korxonalarda sidqidildan mehnat qilishga 
undaydigan omillar va shaxsiy manfaatdorlik darajasi va eng asosiysi, zi i g 
i la iqa i a m liya iy fa liyati i g ya iy ati a i ma liyat i i 
butunlay boshqacha ekani barchamizga yaxshi ma l m.”
12
Darhaqiqat, yurtimizda 
yaratilgan ishbilarmonlik muhiti kichik biznes iqtisodiy faolligining muhim 
taya i a mili i la a i. Iqti iy fa lli i ta mi la a a ga e i i a 
z iqti iy ti i g a a e tla i ig ama ali fa liyat yuritishlari talab 
11
I.A.Karimov.2015-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy zga i la i amalga oshrish, modernizatsiya va diversifikatsiya 
jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng y l ochib berish-ustuvor 
vazifamizdir.\\ Xalq zi. 17.01.2015 yil. 
12
I.A.Karimov.2015-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy zga i la i amalga oshrish, modernizatsiya va diversifikatsiya 
jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng y l ochib berish-ustuvor 
vazifamizdir.\\ Xalq zi. 17.01.2015 yil. 

---

27 
etila i. B a i g e g m im e tla i a i la ga ta i la
ularni faoliyatini ichki omillari bilan bir qatorda tashqi omillar ham faoliyatini 
a qa ligi i ta mi la i g a iy i atla i i la a i. 
Buning uchun kichik biznesni rivojlanishini umumiy indikatorlarini ishlab 
iqi maq a ga m fiq i la a i a la z i iga e t i g YaIM, 
a lga a li, e tla i agi, al etilga i e tit iya a e p t agi 
ulushi va iqtisodiyotning asosiy ta m qla i agi i atla i at i la i i 
olish maqsadga muvofiqdir.
 
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni har tomonlama 
q ‘lla q atla a z q m atli ag‘ atla ti i , la i g f aliyati
qulay muhit yaratish borasida amalga oshirilayotgan tadbirlar 2014-yilda 26 
mi g a tiq ya gi i i iz e e tla i i (fe me a e q x ‘ ali la i a
tashqari) yaratish imkonini berdi. Respublikamizda yaratilgan qulay
investitsiyaviy muhit, tijorat banklarining kapitali, aktivlari hamda jalb qilingan 
depozitlar hajmining i borayotganligi, banklarning kredit portfeli tarkibida
uzoq muddatli investitsiyaviy moliyalashning ulushiga qarab tabaqalashtirilgan
foyda lig i stavkalarining joriy etilganligi tijorat banklarining investitsion 
kreditlari hajmini oshib borishiga xizmat qilmoqda. Xususan, O z e i t
Respublikasi Prezidentining 2009 yil 28 iyuldagi PQ-1166-sonli Qaroriga asosan
banklar kredit portfelidagi uzoq muddatli kreditlarning ulushiga qarab
tabaqalashtirilgan stavkalar yi a foyda lig i i t la imtiyozi 
berilganligini alohida ta i la lozim. 
Bunda kredit portfeli tarkibida uzoq muddatli investitsiyaviy
moliyalashning ulushi 35 foizdan 40 foizgacha lganda belgilangan stavkaning
80 foizi miqdorida; 40 foizdan 50 foizgacha lga a belgilangan stavkaning 75
foizi miqdorida; 50 foizdan yuqori lga a belgilangan stavkaning 70 foizi
miqdorida foyda lig i t la i i tijorat banklarining investitsiyaviy
faolligini yanada oshirishga hamda banklarning aktiv operatsiyalar hajmi, 
jumladan, kreditlash va investitsiyalash imkoniyatlarining oshishiga zamin 
yaratmoqda. Iqtisodiyotning real sektoridagi x ali yurituvchi e tla ga 

---

28 
ular tomonidan eksportga sotilishi m l alla ga tovarlar va import i i
bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish yi a investitsiya loyihalarini 
moliyalashtirilishi ustuvor ahamiyatga ega. 2014-yilda mamlakatimizda ishlab 
chiqarilgan yalpi ichki mahsulot(YaIM)ning 56,1 foizi kichik tadbirkorlik (biznes) 
e tla i i a iga t ‘g‘ i el i