O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Sharaf ko’rki shahdin adolat chog’i,
Erur xalq xushnud, xoliq dog’i.
Ham ozodavashlar bo’lib bandasi,
Ham a’doyi sarkash sarofkandasi.
Ko’rinadiki, Munis avvaliga elning duosi, so’ng parvardigorning ko’ngliga yoqadigan gaplar bilan podshoh va uning hukmdorlarini adolatga chorlaydi. Zotan, adolatli hukmdorning ovozasi etti iqlimga ketadi, nomi shuhratga burkanadi. Podshoning asosiy vazifasi va burchi mamlakatda adolat bilan hukm yurgizish, xalqqa zulm qiluvchi amaldorlarni o’z vazifalaridan chetlatish yo’li bilan adolatni uzil-kesil o’rnatishdan iboratdir.
Jamiyatda adolatsizlik, zo’ravonlik, jabr-zulm, o’zaro nizolarning guvohi bo’lgan Munis, ba’zan podshoh va uning amaldorlariga o’ziga xos yo’l-yo’riqlar ko’rsatadi va pand-nasihatlar qiladi. Masalan, bir o’rinda Munis podshoh saroy amaldorlarini tanlashda ham adolat bilan ish tutmog’i kerak, ya’ni jabr-zulmga moyil odamlarni amaldorlikka yaqinlashtirmaslik kerakki, buning natijasida bir kun dushmanlar bu ishdan foydalanadilar va davlat siyosatiga shikast etkazadilar:
Desang, a’lo shikasti davlatimga topmasunlar dast,
Yig’ atrofingga, ey shoh, adl birla pesha pas ahbob.
Insonga nisbatan rahm-shafqatsiz, mehr-muruvvatsiz kishilar qanday mansab yoki mavqe’da bo’lishlariga qaramasdan, jazo olishlari kerak bo’lgan kishilardir. Shuning uchun Munis podshoh, ya’ni mamlakatning oliy qozisini adolat bilan ish yuritishga, zolimlarni jazolashga chaqiradi. Agar bosh hakam-podshoh adolat qilar ekan, insonparvarlikni o’ziga shior qilib olar ekan, unda butun mamlakat unga ergashadi, ergashmaganlar esa o’z jazosini oladi. Shunday ekan, mutafakkir birinchi galda shoh ehtiyot bo’lishi va bilib-bilmasdan jabr zulm qilib qo’ymasligi kerak, degan g’oyani ilgari suradi:
Davlat qushi, ey shoh, qo’nmish boshingga,
Hurkutma ani, zulm birla rom deb.
Jahon Otin Uvaysining otinlar maktabi haqida
Markaziy Osiyoda otinlar maktabining asoschilaridan biri, ayollar ta’limida katta xizmat qilgan, o’ziga xos maktab yaratib shuhrat qozongan mashhur otinlardan biri Jahon Otin Uvaysiy (XVIII asrning 80-yillarida tug’ilib, 65 yoshlarida vafot etgan) ma’rifatparvar shoira va murabbiy sifatida mashhurdir.
Umarxon Marg’ilon hokimi (1800-1809 yillar) bo’lib, Nodiraga o’ylangan paytda Uvaysiy shoira sifatida tanilgan edi. Shuning uchun ham Nodiraning tashabbusi bilan ular o’rtasida do’stona aloqa o’rnatilgan va ikki shoira opa-singil tutindilar. Umarbek (1809-1822) Qo’qon xoni bo’lgach, Nodira poytaxtga ko’chib kelgandan keyin maxsus yorliq bilan Uvaysiyni ham o’rdaga olib kelib murabbiylikka tayinlaydi. Uvaysiy o’rdada yosh bolalar va kanizaklarni she’r san’ati va musiqasiga o’qita boshlaydi.
Uvaysiyning muallimlik faoliyatini o’rganar ekanmiz, uning o’qitish usullari haqida, o’sha davrdagi qizlar maktabi, ularning mazmunida otinlarning o’rni haqida muayyan ma’lumotga ham ega bo’lamiz.
Jahon otin Uvaysiy faoliyat ko’rsatgan qizlar maktabi ham ana shunday ibrat olsa arziydigan bilim o’choqlaridan sanalgan. O’zining butun faoliyati davomida xalqimiz orzu-umidlarini ro’yobga chiqarishga harakat qilgan Jahon otin xalqimizning oqila qizlarini tarbiyalash, go’zal hayotga erishishning birdan-bir yo’li deb o’ylab, o’zining butun umrini yosh qizlarga ta’lim va tarbiya berishga bag’ishladi. O’zbek ayollarining ma’naviy ozodligi ularning nazm dunyosiga kirib, baralla kuylashida muhim o’rin tutdi.
O’z maktabida qizlarga boshlang’ich ta’lim berar ekan, Jahon otin ularning zehnini o’stirishga katta ahamiyat beradi. U o’z shogirdlariga savod o’rgatibgina qolmay, ular orasidan iqtidorli qizlarni tanlab Sharq she’riyati bilan tanishtiradi. Qizlarni nazm bo’stoniga etaklaydi.
G’ulom Zufariyning quyidagi lirik hikoyasi fikrimiz dalili bo’la oladi:
«Andijon hokimi Rahmonquliboy qizi Mohlaroyimni Umarxonga hadya qilib yuboradi. Umarxon she’riyatga qattiq berilgan kishi bo’lganidan, mening hamxonam, albatta shoira bo’lishi lozim, deb yurarkan. Mohlaroyim esa yuqori tabaqa oilaga mansub sohibjamol qiz edi, ammo, she’riyatdan uzoqda edi, shu «nuqsoni» uchun Umarxon Mohlaroyimni o’z nikohiga olmaydi: tahqirlanga« qiz kundan-kun so’lib boradi. Uvaysiy voqeadan xabar topib, qizga achinadi, kelib u bilan suhbatlashadi. Qarasa, Mohlaroyim juda fozila, aql-farosatli qiz ekanligi ma’lum bo’ladi. Shu kundan boshlab Uvaysiy Mohlaroyimga adabiyotdan nazariy va amaliy dars bera boshlaydi. Mohlaroyim she’r yozishni mashq qiladi. Shu tariqa oradan bir yil o’tadi, bu davrda, Mohlaroyim o’zbek va fors tillarida etuk she’rlar yoza boshlaydi, bu ustozi Uvaysiyga manzur bo’ladi. Mohlaroyim Uvaysiy imtihonidan o’tadi, lekin Umarxonga qay yo’sinda imtihon berish ustoz va shogirdning bosh»ni qotiradi.
Yoz kunlarining birida, asr bilan shom orasida, Uvaysiy Mohlaroyimga harir liboslar kiydirib, Umarxonning bog’iga olib chiqadi. Bog’dagi marmar hovuz atrofida rango-rang gullar ochilib, bulbullar xonish qilardi. Marmar hovuzda esa oltin baliqlar suzardi. Uvaysiy Mohlaroyimni hovuz bo’yidagi kursiga o’tqizib, haram xonimlaridan biriga: «Mening shoh hazratlarida zarur ishim bor, shahanshohim iltifot qilib, bir sayri bog’ qilmasmikinlar, kamina bu fursatdan istifoda bo’lib, ul hazratga arzi niyoz qilsam», deydi va o’zi darhol qaytib, hovuz atrofidagi bir gul ostiga yashirinadi.
Oradan andek fursat o’tmay, bog’da Umarxon paydo bo’ladi. U viqor bilan, ohista marmar hovuz tomonga qarab yuradi. Yaqinroq kelib qarasa, odatda Umarxon o’tiradigan hashamdor kursida sohibjamol bir qiz o’tiribdi. Umarxon bu gulchehraga mahliyo bo’lib, unga fors tilida she’r bilan savol beradi va qiz unga munosib javoblar qaytaradi: