O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.4. Metamorfik
– o’zgargan tog’ jinslari. Metamorfik tog’ jinslari magmatik va cho’kinditog’ jinslarining yuqori harorat, bosim, qayn oq eritmalar va gazli birikmalar ta‘sirida chuqur o’zgarishlarga uchrashi natijasida vujudga keladi. Bu ta‘sirlar natijasida tog’ jinslarining mineralogik tarkibi, strukturasi va teksturasi o’zgaradi. Masalan, amorf opal - kvartsga, limonit-gematitga, gema tit esa magnetitga aylanadi. Tog’ jinslarida shu vaqtning o’zida qayta kristallanish ham sodir bo’ladi. Masalan, organik g’ovakli ohaktosh-marmartoshga, qum-yaxlit zich kristallik-kvartsitga, gillar-turli slanetslarga aylanadi. Barcha-metamorfik jinslar to ’liq kristalli tuzilishga ega va bu tuzilish qayta kristallanish jarayonida vujudga keladi. Metamorfizm ta‘sirida o’z strukturasini to’liq o’zgartirgan jinslarni kristalloblastik jinslar deb ataladi. Metamorfik jinslar uchun slanetssimon, lentasimon, yaxlit, kuzoynaksimon (xol-xol) teksturalar xarakterlidir. Slanetssimon tekstura-minerallarning parallel joylashishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun jinslar shu yo’nalish bo’yicha plastinkalar ko’rinishida ajraladi. Lentasimon tekstura turli tarkibdagi mineralning taram-taram (yo’l-yo’l) bo’lib joylashishi bilan xarakterlanadi. Yaxlit tekstura mineral donalarining bir tekis zich joylashganligini ko’rsatadi. Kuzoynaksimon tekstura-mayda donali asosiy massa tarkibida dala shpatining yumaloq yoki cho’ziq bo’laklarining mavjudligini ko’rsatadi (2-jadval). Qayta hosil bo’lish jarayonida, qaysi bir ta‘sir etuvchi omil asosiy 5.1.Nurash. Nurash deb, yer yuzasida joylashgan tog’ jinslarining haroratni ng keskin o’zgarishi, suvlarning jins yoriqlari muzlashi, karbonat kislotasi, kislorod, o’simlik va organizmlarning tog’ jinslariga ta‘siri natijasida o’zgarishi va buzilishiga aytiladi. Bu jarayonlar maboynida tog’ jinslarida fizikaviy, kimyoviy va biologik xarakterdagi o’zgarishlar ruy beradi. Tabiatda bu jarayonlar odatda bir vaqtning o’zida sodir bo’ladi, lekin iqlimiy va Boshqa sabablarga ko’ra nurashning biror bir turi asosiy bo’ladi. Fizik nurash asosan haroratning kecha-kunduz, qish va yozda o’zgarishi natijasida sodir bo’ladi va tog’ jinslarining parchalanishiga olib keladi. Quyosh kunduzi tog’ jinslari yuzasini qizdiradi issiqlik jins qatlamlariga asta-sekin tarqalgani uchun yuqorida joylashgan qatlamlar ichkari qatlamlarga nisbatan kattaroq miqdorga kengayadi. Bunday notekis kengayish tog’ jinslarining yorilishiga, parchalanishiga va qatlam- qatlam bo’lib bo’linishiga olib keladi. Qizdirilish bilan sovushning kecha- kunduz va yil davomida almashinuvi tog’ jinslarining parchalanishini tezlashtiradi, yoriqlarning hosil bo’lishi esa tog’ jinslarini borgan sari mayda bo’laklarga parchalanishiga olib keladi. Notekis qizdirilish minerallar va tog’ jinslarining rangi bilan ham bog’liq. Qora rangdagi minerallar ochiq rangdagilarga nisbatan ko’proq qiziydi va nurash tezroq sodir bo’ladi. Agar tog’ jinslari darzlariga suvlar tushsa haroratning pasayishi natijasida ular muzlaydi va o’z hajmini 9 % ga ko’paytiradi. Natijada yoriq va darzlar kengayadi, chuqurlashadi va jinslar mayda bo’laklarga ajraladi. Tog’ jinslarining parchalanishida ularni tashkil qilgan minerallarning issiqlikdan kengayish koeffitsienti katta ahamiyatga ega. Masalan, 30 santimetrli granit jinsi I0S ga qizdirilsa ortoklaz minerali 0,00026 santimetrga, kvarts minerali 0,00040 santimetrga kengayadi. Shuning uchun bir necha turli minerallardan tashkil topgan tog’ jinslari tez parchalanadi. SHunday qilib fizik nurash jarayonida tog’ jinslari turli kattalikdagi bo’laklarga parchalanadi. Odatda yirik bo’laklar tarkibi bo’yicha hosil bo’lgan jinslari bilan bir-xil mayda bo’laklari esa ayrim minerallardan tashkil topadi. Kimyoviy nurash. Bu jarayonda yer yuzida joylashgan tog’ jinslari suv bug’lari, havodagi gazlar hamda kislorod, karbonat angidrid gazi, tuzlar bilan to’yingan suvlar va turli kislotalar ta‘siri ostida buziladi. Ya‘ni oksidlanish gidratatsiya, degidratatsiya, erish va gidroliz 35 50 harorat, bosim yoki boshqalar bo’lishiga qarab, metamorfizmning bir necha turlari ajratiladi: 1.Kontakt metamorfizm magmaning tog’ jinslari bilan chegarasida mineralizatorlarning ishtirokisiz sodir bo’ladi. Agar tog’ jinsining qayta hosil bo’lishi, chegaralarda, faqat yuqori harorat ta‘sirida sodir bo’lmay, suvda erigan va uchuvchan mineralizatorlar ham ishtirok etsa, bu metamorfizmni kontakt metamorfizmi deyiladi. Masalan: rogovik va skarnlar shu yo’l bilan hosil bo’ladi. 2.Gidrotermal metamorfizm jarayonida tog’ jinslarining kimyoviy tarkibi va fizik xossalarining o’zgarishi, ularga qaynoq eritmalarning ta‘siri bilan bog’liq. 3.Regional metamorfizm – katta maydonda yer po’stining burmalangan qismlarida yuqori bosim, katta harorat, qaynoq eritmalar va gaz birikmalarining ta‘siri natijasida sodir bo’ladi. Natijada metamorfik jinslarning ko’pgina turlari (fillit, kristallik, slyudali, talkli slanetslar, gneyslar, kvartsitlar, marmarlar) hosil bo’ladi. 4.Dinamometamorfizm tektonik jarayonlar mobaynida, magmaning ishtirokisiz, yuqori bosim ta‘siri ostida vujudga keladi. Metamorfizm natijasida tog’ jinslari parchalanadi va mineral zarralari tarkibi o’zgarmasdan o’z o’rnini o’zgartiradi. Dinamometamorfizm jarayoni uchun kataklazit, milonit minerallari xarakterlidir. CHo’kinditog’ jinslarining strukturasi va tekstura belgilarining o’zgarishini ayniqsa gillarning metamorfizatsiyasi misolida yaqqol ko’rish mumkin. Metamorfizmning dastlabki bosqichlarida gillar tarkibidagi suvini yo’qotadi, zichlanadi va argillitga aylanadi. Argillitning gildan asosiy farqi ular suvda ivimaydi Argillitdan nurash natijasida o’tkir qirrali toshlar hosil bo’ladi. Gilli slanetslar, gillar metamorfizatsiyasining keyingi bosqichini aks ettiradi, tog’ jinsining birlamchi mineral tarkibi o’zgarmaydi, lekin teksturasi o’zgarib slanetssimon teksturaga aylanadi. Metamorfizatsiya yanada kuchliroq namoyon bo’lsa, gilli slanetslar fillitga aylanadi. Fillitlar yupka qatlamliligi va shoyiga uxshab tovlanishi bilan boshqa jinslardan farq qiladi. Fillitlarning yaltirashi slanetslangan yuzaning seritsit (slyudalar) minerali plastinkalari bilan qoplanganligi bilan bog’liq. Gilli minerallarning fi llitlar tarkibida bo’lmasligi ularning xarakterli belgilaridan biridir. Metamorfizm darajasi yanada yuqori bo’lsa slyudali slanetslar hosil bo’ladi. Slyudali slanetslar metamorfik tog’ jinslarining xilma-xil mineral tarkibli katta guruhini tashkil qiladi, chunki ular faqat gillardangina hosil Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|