O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

5 
– ma‘ruza. Mavzu: YERNING TASHQI KUCHLARIGA 
BOG’LIQ XAVFLI JARAYONLAR 
 
Reja: 
 
5.1.Nurash 
5.2.SHamolning geologik ishi 
5.3.Yer yuzasidagi oqar suvlarning geologik faoliyati 
5.4.Daryolarning geologik faoliyati 
5.5.Muzliklar va ularning geologik ishi 
5.6.Dengizlarning geologik ishi 
5.
7.Ko’llar va botqoqliklarning geologik ishi 
 
Adabiyotlar: 1, 3, 4, 8, 11, 12, 13, 18, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26,
37, 42, 45, 49, 50, 52, 53, 58, 59, 62, 63, 64, 67,
68, 76, 77, 78, 79, 81 ,82, 83. 
 
Tayanch iboralar: nurash, fizik nurash, issiqlikdan kengayish 
koeffitsienti, kimyoviy nurash, gidradatsiya, degidradatsiya, gidroliz, 
organik nurash, elyuvial yotqiziqlar, delyuvial jarayonlar, sel, tashilish 
konusi, prolyuviy, sel oqimi, muvozanat kesim, meandralar, o’zan 
yotqiziqlari bilan to’ldirilishi, okkumulyativ terrasalar, erozion 
terrasalar, tsokol terrasalar, ekzaratsiya yotqiziqlar, plyaks, litoral 
mintaqa, narit mintaqa, batial mintaqa, abissal mintaqa.
Tashqi tabiiy xavfli jarayonlar yuqorida ko’rsatib o’tilganidek yer 
yuzasini to’xtovsiz o’zgartirib turadi. Agar ichki tabiiy xavfli jarayonlar 
yer yuzasida yirik makrorelefni hosil qilsa, tashqi tabiiy xavfli jarayonlar 
esa uni tekislashga harakat qiladi va nihoyat cho’kindilarning 
yig’ilishiga va jins qatlamlarining hosil bo’lishiga olib keladi. Demak, 
yerning tashqi qiyofasini o’zgartirishga sabab bo’ladi. 
Tashqi tabiiy xavfli jarayonlar yer yuzidagi turli suvlar, 
haroratning o’zgarishi, o’simlik va organizmlarning ta‘siri ostida 
vujudga keladi va rivojlanadi. Shu sabablarga ko’ra ular nurash, 
shamolning geologik faoliyati, oqar suvlar, yer osti suvlari, dengiz, ko’l 
va botqoqliklardagi va nihoyat kishilarning geologik faoliyati turlariga 
bo’linadi. 
Qayd qilingan jarayonlar ta‘siri natijasida tog’ jinslari sinadi, 
parchalanadi, buziladi va cho’kindi hosil bo’lishi uchun sharoit 
yaratiladi. 
36 
49 

---

bo’lmay, gilli qumlardan, ohaktoshlardan va boshqa jinslardan ham hosil 
bo’ladi. 
Keng tarqalgan metamorfik jinslarga kvartsit, marmar, gneys va 
turli slanetslar kiradi.