O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4.2.Ichki tabiiy xavfli jarayonlar. Ichki tabiiy xavfli
jarayonlarga magmatizm, yer po’stining harakati va seysmik hodisalar Muhitning zarralari to’lqin yo’nalishi bo’yicha siljiydi. Ko’ndalang to’lqinlar jismlarning davriy surilishiga yoki shaklining o’zgarishiga olib keladi. Yer yuzasida zilzilaning epitsentrida qattiq va gazsimon muhit chegarasida y uza to’lqinlari hosil bo’ladi. Bu to’lqinlar ko’ndalang urilish (ta‘sir qilish) xususiyatiga ega va epitsentrdan har ega va epitsentrdan har tomonga yer po’stining eng yuqori qavati bo’ylab tarqaladi hamda jinslarning to’lqinsimon deformatsiyalanishiga olib keladi. Zilzilaning kuchi, soni va davom etish muddati turlicha bo’ladi. Kuchli zilzilalar vaqtida to’lqin zarbalari bir necha ko’p yillar ichida qaytarilib turadi. Masalan: 1966 yil 26 aprelda Toshkentda bo’lgan zilzila vaqtida 3 oyda 600 ta zarba qayd qilingan. Zilzila ta‘siridan tuproqning tebranishi maxsus qurilma seysmograf yordamida o’lchanadi. Seysmografning asosiy ishchi qismi ma‘lum bir yuzada tebranadigan mayatnigi hisoblanadi. Zilzila vaqtida zarba ta‘sirida mayatnikning shtativi tuproq (er yuzi) bilan birga ogadi mayatnik esa bu harakatdan inertsiya ta‘sirida shtativining asosidan ортда šолади. Natijada mayatnik tebranadi va uning o’tkir uchi harakatlanayotgan tasmaga chizadi. Zilzilaning kuchiga qarab to’lqin amplitudasi turlicha bo’ladi va zilzila harakatining chizma tasviri bunyodga keladi. Zilzilalar tabiiy ofatlar ichida eng dahshatlisi va katta vayronagarchilik keltirganliklari uchun, odamlar qadimdan zilzilaning kuchini aniqlashga harakat qilganlar va ularning vayron qilish oqibatlarini kamaytirish usullarini qidirishgan. Zilzilalar odatda murakkab va turli ko’rinishda namoyon bo’ladi. Ularning sodir bo’lishidan avval sodir bo’lish jarayonida va so’ngra, turli seysmik hodisalar ro’y beradi. Bo’larga misol qilib, tog’ jinslari zarralarining yuqori chastotada tebranishi natijasida hosil bo’ladigan yer ostining gumburlashini ko’rsatish mumkin. Tog’ jinslarida asta-sekin yig’ilgan kuchlanish ularning mustahkamlik chegarasidan ortgandan so’ng, yer massasining to’satdan siljishi bilan bog’liq bo’lgan impuls, tebranishning hosil bo’lishiga olib keladi. Kuchli zilzilalar vaqtida sodir b o’ladigan seysmik hodisalarga silkinish va yer qobig’ining to’lqinsimon harakati ham kiradi. Agar jinslar yetarli darajada egiluvchanlikga ega bo’lmasalar to’lqinsimon harakat yer yuzasida qayd qilinadi. Masalan: 1902 yilda Gvatemalada bo’lgan zilzila vaqtida to’lqin qaytargich to’lqinsimon bukilgan , 1891 yilda Yaponiyada esa tuproqda balandligi 30 santimetrgacha, uzunligi 3- 10 metrgacha bo’lgan to’lqinsimon relef hosil bo’lgan. Andijon zilzilasi (1902 yil) vaqtida temir yo’l relslari uzilgan. 40 45 k iradi. Ko’pgina olimlar ichki tabiiy jarayonlarni vujudga keltiruvchi asosiy energiya manbai deb radiogen issiqlikni, ya‘ni yer paydo bo’lishi jarayonida, to’plangan, og’ir, turg’un bo’lmagan elementlarning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan issiqlikni asosiy energiya manbai deb hisoblaydilar. Yer qa‘rida hosil bo’lgan bu issiqlik energiyasi jinslarning issiqlik o’tkazuvchanligi juda kichik bo’lganligi sababli juda uzoq vaqt (milliard yillar) saqlanib qoladi. Litosfera bilan mantiyaning chegara qismida termodinamik muvozanat buzilsa (harorat ortsa yoki bosim kamaysa), o’ta zichlangan moddalar suyuq holatda o’tadi. Suyulish natijasida moddalarning zichligi keskin pasayadi, hajmi katta miqdorga ortadi. Natijada bu qizigan suyuq moddalarning litosferaga singib kirishi uchun sharoit yaratiladi va suyuq moddalarning differentsiatsiyasi boshlanadi. Yer qa‘rining bunday qismlaridan yuqorida joylashgan cho’kindi qatlamlar cho’ka boshlaydi, natijada toshqobiq jinslari sinib yirik yoriqlarni hosil qiladi va suyuq qizigan moddalar bu yoriqlardan yer yuziga oqib chiqa boshlaydi. Yerning bunday qismlarida botiq yuzalar hosil bo’ladi. Bu hodisalardan tashqari yer qobig’ining pasayishi ham V.Ye.Xainning fikriga ko’ra, yer qa‘ridagi moddalarning zichlanishi ham sabab bo’lishi mumkin. Shunday qilib, yer qa‘ridagi moddalarning radiogen issiqlik ta‘sirida uzluksiz o’zgarish jarayoni, yer yuzasida vulqon hodisalari va yer po’stining harakati (tebranish) ko’rinishida o’zini nomoyon qiladi. Ko’pchilik ichki jarayonlarni uzoq vaqt o’tgandan so’ng payqab olish mumkin. Vulqon otilishi va zilzilalarni esa ularning namoyon bo’lish vaqtida kuzatish mumkin. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|