O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. S. Razikov

 
5. 3. Yorugʻlikni me’yorlashtirish 
Ma’lumki tabiiy yorugʻlik bilan tsehlarni yoritganda ular 
katta chegarada oʻzgaradi. Bu oʻzgarishlar, meteorologik sharoit-
lar, yilning fasli va boshqa bir qancha omillarga bogʻliqdir. Shu-
ning uchun sexlarda tabiiy yorugʻlikni yoritilganlikning miqdo-
riy jihatidan me’yorlashtirib boʻlmaydi.

---

58 
ATK sexlaridagi tabiiy yorugʻlikni hisoblashda va me’yor-
lashtirishda tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti (TYoK) qabul 
qilingan. Bu kattalik bir paytda oʻlchangan xona ichidagi yoritil-
ganlik (Yei)ning tashqaridagi (Ye
m
) yoritilganlikka nisbati bilan 
xarakterlanadi, yoki
Т𝑌𝑜𝐾 =
Е
и
Е
𝑚
100% (5. 1) 
Tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti derazalarning oʻlcham-
lari, oyna turlari, ularning ifloslanishi hamda yorugʻlik oʻtkazish 
qobiliyatiga bogʻliqdir. Har bir sex uchun xonaning nurtexnik 
sifatini xarakterlaydigan tabiiy yoritilganlik koeffitsiyentining 
yuza boʻylab oʻzgarish grafigi chiziladi. Sex yon tomonidan 
yoritilganda TYoK ning minimal miqdori, yuqoridan va kombi-
natsiyalashgan yorugʻlik qoʻllanganda esa uning oʻrta miqdori 
me’yorlashtiriladi. Bu esa oʻz navbatida bir xil ish sharoitida 
TYoK ning minimal qiymatidan kam boʻlmasligi kerak.  
 
5. 4. Sun’iy yorugʻlik 
 
Hozirgi paytda sun’iy yorugʻlik asosan ikki xil lampalar – 
choʻgʻlanma va lyuminessent lampalar orqali amalga oshiriladi.
Choʻgʻlanma lampalarning foydali ish koeffitsiyenti kichik, 
(3-7%) ularga keladigan energiyaning juda ozgina qismi yo-
rugʻlikka, asosiy qismi esa issiqlik energiyasiga aylanadi. Bu 
lampalar spektri quyosh spektridan keskin farq qiluvchi yo-
rugʻlik beradilar, shuning uchun bu lampalar ishlatilgan yerlarda 
kishining ranglarni idrok qilish qobiliyati susayadi. Lekin bu 
lampalar tuzilishining oddiyligi, hohlagan quvvatda ishlab 
chiqarish mumkinligi, bosimning va namlikning juda katta 
diapazonida ishlatilishi mumkinligi sababli ham keng miqyosda 
qoʻllanmoqda. Bu lampalarni yordamchi sexlarda, fonarsiz bino-

---

59 
larning texnik etajlarida, ventilyatsiya kameralarida va konden-
sionerlar joylashgan xonalarda qoʻllash maqsadga muvofiqdir. 
Lyuminessent lampalar tabiiy yorugʻlik spektriga yaqin spektrda 
yorugʻlik tarqatadilar. Bu ishchilarni kamroq toliqtiradi, rang-
larni idrok qilish qobiliyati ortadi. Bu lampalar elektr energiyasi-
ni tejashda ancha avzaldir va choʻgʻlanma lampalarga qaraganda 
yorugʻlik chiqaruvchi yuzalari katta boʻlgani uchun koʻzni 
qamashtirish qobiliyati kamdir. Lyuminessent lampalar past va 
yuqori bosimli qilib tayyorlanadi.
Lyuminessent lampalar kamchiliklardan xoli emasdir.
Yorugʻlik oqimining pulsatsiyali tarqalishi lyuminessent 
lampalarning kamchiligidir. Bu, birinchidan ishchilarning fizio-
logiyasiga salbiy ta’sir qilsa, ikkinchidan, stroboskopik samara 
paydo qiladi. Bu shunday hodisaki, mashina va dastgohlarning 
harakatdagi qismlari toʻxtab turgan, sekin aylanayotgan yoki 
notoʻgʻri harakat qilayotgan boʻlib tuyuladi. Bu esa qoʻshimcha 
xavf-xatar tugʻdiradi. Bundan tashqari radio toʻsiqlar paydo qila-
di, ya’ni tovushni tiniq eshitilishiga halal beradi va ayrim payt-
larda shovqin chiqarib ishlaydi.
Ma’lumki, sexlarda yorugʻlikni toʻgʻri taqsimlashda qandil-
larning ahamiyati katta. Ularni afzalliklaridan biri shundaki, 
ishlovchilarning koʻziga lampalardan chiqayotgan nurlarni toʻgʻ-
ridan-toʻgʻri tushishdan saqlaydi. Koʻzga nur toʻgʻridan-toʻgʻri 
tushganda koʻz qamashib, ravshanlik katta boʻlganda ma’lum 
vaqtgacha koʻz oldi qorongʻilashib obyektlar yomon koʻrinadi 
yoki koʻrinmay qoladi. Yorugʻlik manbalarining koʻzni qamash-
tirish xususiyatini kamaytirishi qandillarning himoya burchagiga 
bogʻliqdir. Himoya burchagi (5. 1-rasm) bu qandilning pastki 
qirrasining gorizantal chizigʻi bilan lampaning qizdirish 
chizigʻidan qarama-qarshi tomonga oʻtkazilgan nur orasidagi 
burchakdur.

---

60 
5. 1-rasm. Qandilning himoya burchagi.
a-choʻgʻlanma lampalarda, b-lyuminetsent lampalarda.
Bu burchak odatda quyidagi formula boʻyicha hisoblanib 
,
d
h
tg
=

choʻgʻlanma lampa uchun α=30
0
, lyuminetsent lampalari 
uchun α=15
0
olinadi.
Konstruksiyasi boʻyicha qandillar ochiq, himoyalangan, yo-
piq, chang oʻtkazmaydigan, namlik oʻtkazmaydigan, portlash 
xavfidan himoyalangan turlarga boʻlinadi (5. 2-rasm).
5. 2-rasm. Qandillarning turlari.
1-ochiq qandillar, 2-yopiq qandillar, 3-portlash xavfidan 
himoyalangan qandillar.
Qandillarning maxsus turlaridan biri hisoblangan tirqishli 
svetovodlar alohida e’tiborga loyiqdirlar. Bular portlash xavfi 
bor korxonalarda ishlatiladi. Zero, AT korxonalari sexlarida ham 
qoʻllash foydadan holi emas.

---

61 
5. 3-rasm. Tirqishli qandillarning sxemasi.
1-sex; 2-dastgox yoki mashinalar; 3-svetovod qanali; 4-yorugʻlik 
manbalari; 5-alohida xona: 6-zar; 7-tirqish.
5. 3-rasmda tirqishli nur bergichning sxemasi berilgan. 
Yorugʻlik manbalari 4, optik sistema bilan birgalikda sexdan 
tashqari alohida xona 5 da joylashgan boʻlib, undan yorugʻlik 
nurlari beriladigan va nurlarni yaxshi oʻtkazadigan elastik plenka 
svetovod kanali 3 ga yoʻnaltiriladi. Uning ichki yuzasi alyumin 
folgasi (zar) bilan qoplangandir. Qaytgan nurlar tirqish 7 orqali 
sex 1 ga yoʻnaltirilib dastgox yoki mashinalar 2 ni va ish joy-
larini yoritadi. Sexdagi yorugʻlikni yaxshilash uchun svetovod 
kanalining uzunligini, diametrini va formasini oʻzgartirish imko-
niyati mavjud. Bu svetovodlarni qoʻllash, lampalarni oʻz vaqtida 
almashtirib turish, yoritish sistemalarini muntazam nazorat 
qilish, elektr toki va yuqorida ishlash singari xavf-xatarlardan 
saqlaydi. Bu svetovodlarning yana bir afzal tomoni shundaki, 
yorugʻlik oqimining bir tekis taqsimlanishi bilan birga sexda 
yoritilganlikning yuqori darajasiga erishish mumkin.
Yoritilganlikni oʻlchash, asosan, obyektiv lyuksmetrlar 
yordamida (Yu-16, Yu-116, Yu-117) bajariladi. Bularni ishlash 
prinsipi fototokni oʻlchashga asoslangan (5. 4-rasm). Hozirgi 
paytja yangi NT307 (Italiya) va HioKi (Yaponiya) raqamli 
lyuksmetrlar ishlab chiqarilmoqda.

---

62 
5. 4-rasm. Luksmetr Yu-16 1-o‘lchov asbobi, 2-selenli 
fotoelement. 
Tok yorugʻlik oqimiga sezgir boʻlgan selenli fotoelementning 
qatlami hamda u bilan tutashgan galvanometr orasida paydo boʻ-
ladi. Galvanometr strelkasining ogʻishi fotoelementning yoritil-
ganligiga proporsianaldir. Bu ogʻish lyukslarda darajalangandir.