O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. S. Razikov

 
 

---

108 
X. XAVFSIZLIK TEXNIKFSI TALABLARI 
 
10. 1. Umumiy talablar 
Mehnat sharotlarini yaxshilash, xavfsiz texnologik jarayo-
nlarni, xavfsiz mashina va uskunalarni yaratish, AT korxona-
larini loyihalash davridayoq hisobga olinishi kerak. Loyihalash 
davrida yoʻl qoʻyilgan xatolarni ekspluatatsiya qilish davrida 
tuzatib boʻlmaydi.
AT korxonasida texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish 
yaqin kelajakda ishchilarni xavfli va zararli mehnat sharoit-
laridan xalos qiladi. Tez va aniq oʻlchaydigan, murakkab jara-
yonlarni belgilangan ish tartibidan chiqib ketmasligini, sexlar-
dagi mikroiqlim kattaliklarini (harorat, namlik, havo harakati 
tezligi va h. k. ) moʻ‘tadil qiymatlarini ushlab tura oladigan 
asboblar boshqarib turadilar.
AT korxonalarida mehnat sharoitini yaxshilashning 
istiqboldagi yoʻnalishlari texnologik jarayonlarni avtomatlash-
tirish darajasining tez sur’atlar bilan koʻtarilishiga bogʻliq. Bu 
avtomatik ravishda ishlaydigan potok liniyalari, rabotlashtirilgan 
komplekslar, integratsiyalashgan ish joylari, elektronika va 
mikroprotsessor texnika vositalarining keng joriy etilishi hisobi-
ga amalga oshiriladi.
Amaldagi transport vositalarining texnik holati va jihozlari 
avtomobil transportining harakatlanuvchi tarkibini texnik eksplu-
atatsiya qilish qoidalariga, yoʻl harakati qoidalariga, avtomobil 
transportida mehnatni muhofaza qilish qoidalariga, ishlab 
chiqaruvchilarning koʻrsatmalariga va boshqa normativ-texnik 
hujjatlarga muvofiq boʻlishi kerak.
Avtomobillarga xizmat koʻrsatishga yaroqli asboblar va 
asboblar toʻplami, birinchi tibbiy yordam toʻplami, favqulodda 
toʻxtash belgisi yoki miltillovchi qizil chiroq va oʻt oʻchirish 
moslamasi bilan ta’minlanishi kerak. 3,5 t dan ortiq boʻlgan yuk 

---

109 
avtomobillari va 5 t dan ortiq boʻlgan avtobuslar ham kamida 2 
tirgaklar bilan ta’minlangan boʻladi.
Odamlarni tashish uchun moʻljallangan avtobuslar va 
maxsus jihozlangan yuk mashinalari ikkita oʻt oʻchirish 
moslamasi bilan jihozlanishi kerak. Oʻt oʻchirish moslamalari-
dan biri haydovchi kabinasida, ikkinchisi esa yoʻlovchilar 
joylashgan salonda boʻlishi kerak.
Uzoq masofalarga boruvchi avtobus va yuk mashinalari 
qoʻshimcha ravishda belkurak, tortish moslamasi, metall 
estakadalar va qishda qor zanjirlari bilan ta’minlanadi.
Yonuvchan yuklarni tashuvchi avtomobillarda kamida 
ikkita oʻt oʻchirish moslamasi, namat toʻshamasi, belkurak, 
yerga ulash moslamasi (sisterna korpusiga bir uchidan ulangan 
metall zanjir) boʻlishi kerak.
Avtotransport vositalarining asosiy agregatlari va mexa-
nizmlarining texnik holatiga quyidagi talablar qoʻyiladi.
Rul oldingi gʻildiraklarni barcha tezliklarda va turli yoʻl 
sharoitlarida oson va ishonchli boshqarishni ta’minlashi kerak. 
Umumiy lyuft chegara qiymatlaridan oshmasligi kerak. Shuni 
esda tutish kerakki, nosoz rul avtomobil boshqaruvini toʻliq 
yoʻqolishi va baxtsiz hodisaga sabab boʻladi.
Biroq, eng koʻp yoʻl-transport hodisalari texnik statistika 
ma’lumotlariga koʻra, tormoz tizimining xizmat koʻrsatishga 
yaroqli emasligi sababli sodir boʻladi. Tormozning texnik 
holatiga doimiy e’tibor berilishi kerak va har kuni ketishdan 
oldin liniyada ularning tashqi tekshiruvini oʻtkazish va barcha 
nosozliklarni darhol bartaraf etish zarur.
Avtomobil shassisining xizmat koʻrsatishga yaroqliligi 
osma qismlar, disklar, gʻildiraklar va shinalarni tashqi tekshirish 
orqali aniqlanadi.
Gʻildirak disklari stupisalarga mahkam bogʻlangan boʻlishi 
kerak. Ularda yoriqlar, egilishlar, nuqsonli qulflash halqalari va 
shikastlangan mahkamlagichlar boʻlmasligi kerak. Avtomobil-

---

110 
ning xavfsiz harakatlanishining asosiy kafolatlaridan biri shina-
lardir. Avtomobil dvigatelining sovutish va moylash tizimlarida 
yogʻ, antifriz va suv oqmasligi kerak. Karter ventilyatsiyasi 
toʻgʻri ishlashi kerak, bu gazlarning dvigatel boʻlinmasiga 
tushishiga yoʻl qoʻymaydi.
Avtomobil elektr jihozlarining texnik holati dvigatelni 
starter bilan ishonchli ishga tushirishni, dvigatel silindrlarida 
aralashmaning uzluksiz oʻz vaqtida yonishini, yoritish, signali-
zatsiya va elektr nazorat qilish moslamalarining muammosiz 
ishlashini ta’minlashi kerak. Qurilmalar, simlar va qisqichlarda 
uchqun paydo boʻlishining oldini olish uchun elektr jihozlarining 
barcha simlari izolyatsiyaga ega boʻlishi kerak. Akkumulyator 
ishonchli tarzda mahkamlangan boʻlishi kerak. Monoblok yori-
lib, shikastlanmasligi kerak. Monoblokdan elektrolitlar oqishiga 
yoʻl qoʻyilmaydi. Tashqi yoritish moslamalariga quyidagi talab-
lar qoʻyiladi. Avtomobil oynasi tozalagichlari nam oynada 
choʻtkalarning maksimal harakatlanish chastotasi daqiqada 
kamida 3 marta ikki marta boʻlishi kerak. Maksimal chastotada 
choʻtkaning supurish burchagi hech boʻlmaganda avtomobil 
ishlab chiqaruvchisi tomonidan belgilangan me’yorda boʻlishi 
kerak. Shisha tozalagichlar ham ishlashi kerak.