O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
Nazorat uchun savol va topshiriqlari: 
1. Nutq – bu nima? 

---

47 
2. Muloqot -bu nima? 
3.Til-bu nima? 
4. Turli yosh guruhda nutq muloqot yozish ko‘nikmalarini shakllantirish tashkil 
etilishini so‘zlab bering. 
5. Nutq muloqot yozish ko‘nikmalarini shakllantirishni tashkil etilish 
yuzasidan ma’lumotlar to‘plash. 
 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 
1.“O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar 
rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talblari”. T.: 2018-yil. 
2.“Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasasining Davlat o‘quv dasturi”. T.: 
2018.
3. Ilm yo‘li variativ dasturi. Toshkent. 2019-y. 
4. Davlat ta’lim standarti. Toshkent. 2020-yil, 22-dekabr. 
5. Z.K.Alimova. “Maktabgacha pedagogika”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Ilm 
ziyo-zakovat.-2021. 
 
6-Mavzu: Bilish jarayonlarini rivojlantirish 
Reja: 
1. Intellektual-anglash malakalari 
2. Elementar matematik ko‘nikmalar 
3. Tadqiqiy-bilish va samarali refleksiv faoliyat 
Bola qiziquvchan, intiluvchan, faol, bilishga qiziqish bildiradi va unga 
ehtiyoj ham mavjud bo’ladi. 
Bolada intellekt ona qornidan rivojlanishni boshlaydi. Bolalarda asosiy 
intellektual rivojlanish bosqichi maktabgacha va maktab yoshiga tòg`ri keladi. 
Genetika va irsiyat intellektual salohiyatga o`z ta`sirini ko`rsatadi. Kimdir tabiatan 
tez hisoblaydi, kimdir tug`ilganidan boshlab matematikani yaxshi kòradi, kimdir 
gapirishdan oldin kuylaydi. Bolalarda aloqa va bilim qobiliyatlarini rivojlantiradigan 
faoliyatning muntazamligini ta`minlash orqali intellektni rivojlantirish mumkin. 
Temperament va xarakter xususiyatlarini o`rganish maktabgacha ta`lim 
tarbiyalanuvchisining intellektini rivojlantiruvchi omil hisoblanadi. Ota-ona bilan 
munosabat va oiladagi emotsional muhitni me`yoriy darajaga keltirish bola 
intellektini rivojlantirishga poydevor bo’lib xizmat qiladi. Maktabgacha tarbiya 
yoshidagi bolalar ota-onalari bilan intellekt, intellektual salohiyat va uni 
rivojlantirishning dolzarb masalalari to`g`risida suhbat uyushtiriladi. Ota-onalar 
o`zlariga kerakli ma`lumotlarga ega bo`lishadi. 

---

48 
Bolaning aqliy tayyorgarligining tarkibiy qismi bilish faoliyatini muayan 
darajada rivojlangan bо‘lishidir. Bu о‘rinda: Birinchidan bilish jarayonining о‘sib 
boruvchi ixtiyoriyligi; materialni ma’no jihatdan ixtiyoriy eslab qolish va takror 
ifodalash, narsa va hodisalarni rejali idrok etish, qо‘yilgan bilish va amaliy 
masalalarni maqsadga muvofiq hal etish qobiliyati va shu kabilar; Ikkinchidan bilish 
jarayonlari sifatini oshirish: sezgilarning aniqligi, idrokning tо‘liq va 
tabaqalashtirilganligi, eslab qolish va takror ifodalashning tez va aniqligi; 
Uchinchidan bolada atrof dunyoga bilish munosabatlari, 
bilimlarni
egallash va 
maktabda о‘qishga intilishning mavjudligi muhim ahamiyat kasb etadi. 
Maktabgacha ta’lim tashkilotining bolalarni aqliy tarbiyalashga oid olib 
borayotgan muntazam, maqsadga muvofiq ish sharoitlarida bolalarda (faoliyat) 
tafakkur faoliyatida narsalarning xap tomonlama tahlil qilish qobiliyati, hodisalar 
xususiyat va sifatlarini tadqiq qilishda foydalana bilish narsa va xodisalardagi asosiy 
aloqa, bog‘liqlik, belgilarni aniqlash asosida oddiy umumlashtirishlar qilish 
qobiliyati, о‘xshashlik va farqlanuvchi belgilarni izchil ajratish asosida narsalarni 
qiyoslashni amalga oshirish kо‘nikmasi tarkib toptiriladi. Bolalarda aqliy 
faoliyatning elementar mustaqilligi: о‘z amaliy faoliyatni mustaqil rejalashtirish va 
uni reja asosida amalga oshirish kо‘nikmasi, oddiy bilish vazifasini qo’yish va uni 
hal etish kо‘nikmasi va shu kabilar rivojlantiriladi. 
Bolalar muntazam ta’lim sharoitlarida maktabgacha bolalik oxiriga kelib, 
о‘quv faoliyatining asosiy tarkibiy qismlarini: tushunarli о‘quv vazifasini qabul 
qilish, tarbiyachining kо‘rsatmalarini tushunish va aniq bajarishni ishni kattalar 
tomonidan kо‘rsatilgan usullaridan foydalanib bajarib bir natijaga erishish, о‘z 
faoliyati, xulq-atvori, topshiriqlarni bajarish sifati ustidan nazorat qilish 
kо‘nikmasini, о‘zining va boshqa bolalarning ishlariga tanqidiy baho berish 
qobiliyatini, egallab olishlari kerak. 
Aqliy tayyorlik tarkibiga shuningdek, savodning boshlang‘ich asoslari oddiy 
matematik tasavvurlar keng bilim, kо‘nikma va malakalar doirasi ham kiradi. 
Bolalarning matematik tushunchalarini muvaffaqiyatli о‘zlashtirishi, 
ularning 
idrokini
, ya’ni sensor tuyg‘ularini о‘stirish bilan bevosita bog‘liqdir. 
Umumlashtirish va mavhumlashtirish qobiliyati real predmetlarning 
xususiyatlarini aniqlash va shu xususiyatlarga qarab mazkur predmetlarni bir-biriga 
taqqoslash va guruhlarga ajratish asosida о‘sib boradi. Shuning uchun bola 
maktabga borgunga qadar unda matematik tasavvurlarni shakllantirish uchun 
maktabgacha ta’lim tashkilotidaigi barcha о‘quv-tarbiya ishlari bilan о‘zviy 
ravishda boglab olib boriladi. 
Matematik bilimlar bolalarga ma’lum sistema va izchillikda berilishi, bunda 
yangi bilim kamroq miqdorda, ya’ni bolalar о‘zlashtirib oladigan darajada bо‘lishi 

---

49 
kerak. Shuning uchun xam bir vazifa bir qancha mayda qismlarga bulinib, ular birin 
ketin o’rganib boriladi. 
Tarbiyachi har bir yosh guruhining dasturi qanday tuzilganini bilishi lozim. Bu 
unga о‘z guruhidagi bolalarning matematikaga doir bilim darajalarini aniqlash 
uchungina emas, balki maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda boshlangich 
matematik tasavvurlarni о‘stirish yuzasidan olib boriladigan barcha ishlar tizimida 
har bir mashg‘ulotning qanday muhim о‘rin egallashini kо‘z oldiga keltirish uchun 
ham imkon beradi. Matematik tasavvurlarni shakllantirish yuzasidan olib 
boriladigan ishning asosiy shakli – mashg‘ulotdir. 
Mashg‘ulotlarda va kundalik xayotda didaktik o’yinlardan hamda o’yin-
mashqlardan keng foydlaniladi. Mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda о‘yinlar tashkil 
qilib, bolalarning matematik tasavvurlari mustahkamlanadi, chuqurlashtiriladi va 
kengaytiriladi. Bir qancha hollarda, masalan, joyni bilish kо‘nikmasini rivojlantirish 
yuzasidan olib boriladigan ishlarda o’yinlar asosiy о‘quv vazifasini o’taydi. Bolalar 
miqdor nisbatlarini aniqlashda eng aniq usul predmetlarni sanash va kattaliklarni 
o’lchash ekanligini tushuna boshlaydilar. Sanash va o’lchash malakalari ularda 
tobora mustahkam va ongli о‘zlashtiradilar. 
Har qaysi yosh guruhi dasturi ushbu bulimlardan iborat: 
1. Miqdor va sanoq 
2. Kattalik 
3. Geometrik figuralar 
4. Fazoda mo’ljal olish 
5. Vaqt bo‘yicha oriyentir (mo‘ljal) olish 
Didaktik о‘yinlar bolalarning tevarak — atrofni aniqlashda kо‘nikmalarini 
takomillashtiradi. (Masalan: «Predmetni top», «Xona bо‘ylab sayohat» va hokazo 
о‘yinlar) Barcha asosiy harakat yо‘nalshiga kо‘rsatma berib turiladi: «Tо‘g‘riga 
borasan, keyin chapga burilib, shkaf oldidan о‘tasan va hokazo. Bunda bolalar 
tevarak atrofda о‘z о‘rinlarini aniqlay boshlaydilar. 
Bolalarga turli soatlar kо‘rsatilib, soatnnng kishi hayotidagi ahamiyati 
tushuntiriladi. Bolalar diqqati hamma soatlarning umumiy, bir xil belgilari borligiga 
qaratiladi. (Siferblat, kо‘rsatkich). Strelkaning harakat qilish prinsipi bilan 
tanishtiriladi. Soat maketida strelkaning ikkalasi ham 12 ga qо‘yiladi. 
Strelakalarning uzunligi bir xilmi? Bolalar 1 ta strelka uzun, ikinchisi qisqa deydilar. 
Qisqa strelka soat nechalitini kо‘rsatadi, uzun strelka minutni kо‘rsatadi. Ikkala 
strelka 12 da turibdi, soat 12 ligini kо‘rsatyapti deydi. Hozir qisqa strelkani 
aylantiramiz. Uzuniga tegmaymiz: Qisqa strelka 1 raqamiga о‘tkazildi, hozir soat 
bir. Keyin 2 ga о‘tkazadi, coat ikki, deydi va hokazo. 
Bolaning maktabga intellektual tayyorgarligi – bu bo'lajak bolaning tahlil va 
sintez, taqqoslash va umumlashtirish, ketma-ketlashtirish va tasniflash kabi aqliy 

---

50 
operatsiyalarni o'zlashtirish qobiliyati; ta'lim faoliyati jarayonida bola ob'ektlar va 
hodisalar o'rtasida sabab-oqibat munosabatlarini o'rnatishni, qarama-qarshiliklarni 
hal qilishni o'rganishi kerak. Bolaning maktabga intellektual tayyorgarligining eng 
muhim ko'rsatkichlari uning tafakkuri va nutqining rivojlanish xususiyatlari 
hisoblanadi. 
Bolaning intellektual rivojlanishi nuqtai nazaridan eng muhimlari – bu farqli 
idrok, vizual-samarali va vizual-majoziy fikrlashning rivojlanishi, dunyoga tartibli 
yo'naltirish qobiliyati. Bola maqsadli o'rganishi, kuzatishi, narsalar va hodisalarni 
taqqoslashi, o'xshashlik, rivojlanish xususiyatlarini ko'rishi, asosiy va ikkilamchi 
narsalarni ajratib ko'rsatishi kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalar hodisalar va 
ob'ektlarning xususiyatlarini tekshirishning oqilona usullarini o'zlashtiradilar. 
Bolalarning his qilish standartlarini assimilyatsiya qilish va qo'llashga asoslangan 
bu usullar ob'ektlarning murakkab shaklini, fazoviy munosabatlar, nisbatlar va 
ranglar kombinatsiyasini tahlil qilishga imkon beradi. Tajriba shuni ko'rsatadiki, 
tarbiyachining fikriga bo'ysunmagan bola maktabga tayyor emas. Bilim bolaga 
ma'lum bir dunyoqarashni beradi, buning asosida tarbiyachi o'quv muammolarini 
muvaffaqiyatli hal qila oladi. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bola 
haqiqatning turli sohalarida to'g'ri yo'nalishni egallaydi: jonli va jonsiz tabiat, 
ob'ektlar va ijtimoiy hodisalar dunyosida. Maktabga tayyor bo'lish – atrofdagi 
haqiqat ob'ektlari va hodisalarini tegishli toifalarga (yovvoyi tabiat, ob'ektiv va 
ijtimoiy dunyo va boshqalar) umumlashtirish qobiliyatiga ega bo'lishni anglatadi.
Bolalarning atrof-muhitga qiziqishini, izlanuvchanligini, qiziquvchanligini 
rivojlantirish uchun siz bolalarni faol qidiruv faoliyatiga undab, tajriba yordamida 
mashg’ulotlardan foydalanishingiz kerak. Qaerda ular uzoq vaqt o'zlarini qiziqtirgan 
muammoga e'tibor qaratishlari mumkin: hasharotlar hayotini o'rganish, suv bilan, 
qum bilan, narsalar bilan tajriba o'tkazish, yangi dizaynlarni o'ylab topish. Shu bilan 
birga, ular ko'plab savollar berishadi, o'z -o'zidan yechim topishga harakat qilishadi, 
o'ziga xos taxminlarni ifoda etishadi, boshqacha aytganda, ob'ektga va bilish 
jarayoniga ijodiy munosabatda bo'lishadi.
Bilish jarayonining rivojlanishi sohasidagi o‘quv-tarbiyaviy faoliyat yakuniga 
yetganidan so‘ng 6-7 yoshli bola:
• bilim olishga faol qiziqishni namoyon etadi;
• o‘quv va hayotiy faoliyat uchun axborotni mustaqil ravishda topadi va undan 
foydalanadi;
• predmetlar, voqealar va ko‘rinishlar o‘rtasidagi oddiy aloqalarni tushunadi va 
ularni yaxlit bir butunlik sifatida idrok qiladi;
• raqamlar, hisob-kitobni biladi va ularni hayotda qo‘llaydi; • makon, shakl va 
vaqtga mos ravishda ish tutadi;
• elementar matematik hisoblashlarni amalga oshiradi;

---

51 
• atrof-muhitdagi voqea-hodisalar va ko‘rinishlarni kuzatadi hamda tadqiq 
qiladi;
• atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona va g‘amxo‘r munosabatni namoyon 
etadi.