O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT 
bolaga harakatlar 
namunasini ko‘rsatish 
(salomlashish, xayrlashish); 
bolani kattalar murojaatiga 
javob bergani uchun 
maqtash; 
ochiq havoda boshqa bolalar 
bilan birgalikda sayr 
tashkillashtirish; 
harakatlarni so‘zlar bilan 
qo‘shib olib borish. 
bolaga o‘yin yoki 
harakatning umumiy 
qoidalarini 
tushuntirish (biz 
qumni o‘ynaymiz, 
lekin qumni 
sochmaymiz); 
tengdoshlar bilan 
birgalikdagi 
faoliyatga jalb qilish 
bola bilan o‘yin mobaynida 
boshqalar bilan hamkorlik 
qilishni shaxsiy namuna 
asosida namoyish etish; 
muloqot jarayonida chegara 
belgilash; 
bolani boshqa bolalar bilan 
taqqoslamaslik. 
 
Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yilayotgan talablar 
IJTIMOIY-HISSIY RIVOJLANISH 
Kichik soha: “Men” konsepsiyasi 
Talab: Bola o‘zini o‘ziga xos xususiyatlari bilan, ijobiy shaxs sifatida qabul 
qiladi, mustaqil va o‘z xatti-harakatiga javob beradi 
3-4 yosh 
4-5 yosh 
5-6 yosh 
6-7 yosh 
KUTILAYOTGAN NATIJALAR 
o‘zi haqida — 
“men” deb birinchi 
shaxs nomidan 
gapiradi; 
o‘zi haqida 
so‘zlaydi (ismi, 
familiyasi, yoshi, 
jinsi va boshqalarni 
biladi) ; 
o‘z yaqin 
insonlariga 
murojaat qiladi va 
yordam so‘raydi; 
o‘ziga do‘st 
tanlaydi va u bilan 
o‘ynaydi; 
o‘z xohish 
istaklari, 
qiziqishlarini 
bildiradi; 
o‘yin davomida 
rollarni bajaradi; 
o‘z hatti 
harakatlariga 
javob beradi 
(“buni men 
qildim”) ; 
kattalar 
iltimosini 
(topshiriqni) 
bajaradi; 
mashg‘ulot 
davomida 
o‘ziga yuklatilgan 
majburiyatlarni 
qabul qiladi va 
bajaradi; 
o‘zining qaysi 
millatga 
mansubligini biladi ; 
o‘zining hoxish-
istaklari va 
qiziqishlarini aniq 
belgilaydi; 
o‘z hissiyotlarini 
namoyon qiladi; 
o‘z o‘zini baholashga 
qodir; 
mustaqil o‘ziga 
faoliyat turini 
tanlaydi; 
mustaqillikka 
intiladi; 
o‘zining oilaviy, 
gender mansubligiga 
ijobiy his tuyg‘ularni 
anglaydi va farqlay 
oladi; 
o‘zining millati, tili 
va o‘z 
madaniyatining 
muhim elementlarini 
biladi; 
o‘ziga yuklatigan 
majburiyatlar asosida 
faoliyatni tashkil 
qiladi; 
shaxsiy qarorlarini 
qabul qilishga qodir; 

---

34 
o‘z oilasi va 
yaqinlariga 
qiziqish bildiradi; 
o‘z ehtiyojlarini 
bildiradi; 
ortib borayotgan 
o‘ziga ishonchni 
bildiradi. 
diqqatni 
jamlaydi; 
yutuqqa 
motivatsiya 
bildiradi; 
omadsizlik, 
mag‘lubiyatda 
qayg‘uradi; 
turli hissiyotlar 
va kayfiyatlarni 
namoyish etadi; 
o‘z o‘yini uchun 
joy hozirlaydi. 
g‘oyalar taklif etadi, 
tashabbuskor 
xayrixoh va 
ochiqko‘ngil. 
boshqalarga namuna 
bo‘lishga harakat 
qiladi. 
IJTIMOIY-HISSIY RIVOJLANISH 
Kichik soha: Hissiyotlar va ularni boshqarish 
Talab: Bola o‘zining va o‘zgalarning hissiyotlarini anglashga va o‘zining 
hissiyotlarini moslashtirishga qodir 
3-4 yosh 
4-5 yosh 
5-6 yosh 
6-7 yosh 
KUTILAYOTGAN NATIJALAR 
ertak, hikoya, 
multfilmlar 
qahramonlariga 
hamdardlik 
bildiradi; 
quvonch, qayg‘u 
kabi hissiy holatni 
tushunadi; 
o‘z kechinmalari 
va hissiyotlarini 
namoyon etadi 
(“menga yoqadi”, 
“men 
yoqtirmayman”) ; 
boshqa bolaning 
hissiyotlarini 
aniqlaydi va so‘z 
bilan ifoda etadi; 
boshqalarga 
hamdardlik 
bildiradi; 
sujetli-rolli 
o‘yinlarda ishtirok 
etadi; 
bolalar bilan 
o‘yin davomida 
samimiy 
munosabat 
bildiradi; va o‘z 
o‘yinchoqlari 
bilan 
o‘rtoqlashadi; 
kattalar bilan 
eslatmasiz 
salomlashadi va 
xayrlashadi; 
o‘z harakatlariga 
baho beradi; 
kattalarga 
murojaat qiladi 
va o‘z fikrini 
bayon qiladi; 
sovg‘a va 
bayramlarga 
quvonadi. 
asosiy hissiyotlar 
sababini tushunadi; 
kimnidir xafa qilsa, 
o‘zini aybdor xis 
qiladi; 
yaxshi yoki yomon 
xulqqa baho bera 
oladi; 
o‘yin mobaynida 
g‘oliblikdan 
quvonishni biladi; 
yaqin insonlari va 
do‘stlari bilan o‘z 
hissiyotlari va 
kechinmalari bilan 
o‘rtoqlashadi; 
qo‘rquv va xavfni 
tushunadi; 
tushunarli asarlarni 
qiziqish bilan 
tinglaydi va ularga 
hissiyotlarini 
namoyon etadi. 
o‘z hissiyotlari 
nazorat qiladi; 
turli ijtimoiy 
vaziyatlarga 
emotsional 
munosabat bildiradi; 
o‘z hissiy holatini 
izohlab berishi 
mumkin; 
boshqa insonlar yoki 
badiiy asarlar 
qahramonlari 
hissiyoti haqida 
gapiradi; 
o‘zini yomon his 
etayotganlarga 
hamdardlik bildiradi 
va yupatadi. 

---

35 
o‘z oilasi haqida 
so‘zlar ekan, nima 
yoqishi va 
yoqmasligi haqida 
gapiradi. 
IJTIMOIY-HISSIY RIVOJLANISH 
Kichik soha: Ijtimoiylashuv, kattalar va tengdoshlar bilan muloqot 
Talab: Bola tengdoshlari va kattalar bilan muloqot malakalarini 
rivojlantirishga qodir 
3-4 yosh 
4-5 yosh 
5-6 yosh 
6-7 yosh 
KUTILAYOTGAN NATIJALAR 
o‘z oila a’zolarini 
biladi; 
kattalar harakatiga 
taqlid qiladi; 
o‘z harakatlari 
natijasiga 
erishishda qat’iylik 
bildiradi; 
kattalar va bolalar 
bilan birgalikda 
o‘ynaydi; 
bolalar salbiy 
harakatiga o‘z 
munosabatini 
bildiradi; 
jamoaviy o‘yin 
faoliyatida 
qatnashadi; 
tengdoshlariga 
yaxshilik istaydi. 
o‘yin faoliyati 
davomida 
muloqotga 
kirishadi; 
o‘yinda o‘zaro 
harakatda bo‘lib, 
ijtimoiy rolni 
qabul qiladi; 
guruh qoidalarini 
bajaradi 
(o‘yinchoqlarni 
joyiga taxlaydi, 
kiyimlarini 
tartibga soladi va 
hokazo) ; 
o‘z oila 
a’zolariga 
samimiy 
munosabat 
bildiradi va uyida 
ma’lum bir 
qoidalarga rioya 
qiladi; 
o‘z do‘stlari 
haqida so‘zlab 
berishi mumkin; 
kattalar 
harakatlari va 
xulq modelini 
imitatsiya qilgan 
holda ularga 
taqlid qiladi; 
muloqot davomida 
o‘z fikrini, 
hissiyotlarini va 
taassurotlarini 
namoyon etadi; 
oila va guruhda 
tashkil etilgan 
mehnat faoliyatida 
ishtirok etadi; 
o‘z suhbatdoshiga 
iltimos yoki 
ma’lumotni ayta 
oladi; 
mustaqil, kattalardan 
bevosita 
mustaqillikni erkin 
namoyon etadi, 
yordam ko‘rsatishga 
tayyor; 
tanish insonlar bilan 
oson muloqotga 
kirishadi; 
tushunchalarda 
yoritilgan ijtimoiy 
hulq qoida va 
me’yerlariga 
bo‘ysunadi (mumkin, 
ma’n etiladi , yaxshi, 
yomon, kerak) ; 
boshqa bolalar bilan 
doimiy do‘stona 
munosabatlarni 
qo‘llab-quvvatlaydi. 
kattalar va 
tengdoshlar bilan 
oson muloqotda 
bo‘ladi; 
qiyin vaziyatlarda 
amaliy yechim 
qidiradi; 
boshqalar xatti-
harakatiga o‘z 
taassurotlarini 
bildiradi; 
o‘zgalar yutug‘iga 
quvonganligini 
namoyon etadi; 
nizolarni hal etishda 
bir necha 
metodlardan 
foydalanadi 
(tinchlantiradi, o‘z 
o‘yinchog‘ini beradi, 
muloyim so‘zlar 
aytadi) ; 
o‘yinlar o‘ylab 
topadi, sujetli rolli 
o‘yinlar, turli 
ertaklarni 
sahnalashtirishda 
ishtirok etadi. 

---

36 
kattalar 
nazoratisiz 
topshiriqlarni 
bajara oladi. 
 
Nazorat savollari: 
1. “Men” konsepsiyasini shakllantirish haqida nimalarni bildingiz? 
2. Ijtimoiylashuv, kattalar va tengdoshlar bilan muloqotga misollar keltiring.
3. Hissiyotlar va ularni boshqarishga misollar keltiring. 
4. Mavzu yuzasidan ma’lumotlar to‘plash va mashg‘ulot ishlanma tayyorlash. 
 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati 
 
1.“O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar 
rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talblari”. T.: 2018-yil. 
2.“Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasasining Davlat o‘quv dasturi”. T.: 
2018.
3. Ilm yo‘li variativ dasturi. Toshkent. 2019-y. 
4. Davlat ta’lim standarti. Toshkent. 2020-yil, 22-dekabr. 
5. Z.K.Alimova. “Maktabgacha pedagogika”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Ilm 
ziyo-zakovat.-2021. 
5-Mavzu: Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari 
 
Reja: 
1. Nutq va til haqida tushuncha 
2. Qo‘l barmoqlari mayda motorikasi 
Nutq va til kichik sohasiga talab: Bola nutqni tinglaydi va anglaydi, 
so‘zlashadi va muloqot qiladi. 
O‘qish malakalariga talab: Bola kitob va o‘qishga qiziqish bildiradi. 
Qo‘l barmoqlari mayda motoriksiga talab: Bolada yozuv malakasi shakllanadi. 
Nutq – bu odamlarning til vositasida muloqot qilishi. Gapira olish va begona 
tilni tushunish malakasiga ega bo‘lish uchun tilni bilish va undan foydalana olish 
zarur. 
Nutqning paydo bo‘lishi bilan birga insonning psixologik va ruhiy doirasi ham 
rivojlana boshlaydi. Masalan, qabul qilish , xotira, tafakkur, tasavvur, e’tibor kabilar 
faqatgina til tufayli rivojlana boradi. Inson onggidagi tafakkur va tasavvur qilish 

---

37 
jarayonlari nutq faoliyati bilan chambarchas bog’liq bo’lib, inson fikrlash faoliyati 
– nutqiy tafakkurni paydo qiladi. Nutq o’z navbatida tashqi, ichki, og’zaki, yozma 
dialog va monolog ko’rinishlarida bo’ladi. Nutq o’zaro munosabat va muloqotda eng 
asosiy qurol hisoblanadi. 
Muloqot – bu odamlar o‘rtasidagi aloqa, buning natijasida odamlarning bir-
biriga bo’lgan ta’siri paydo bo’ladi. Muloqot davomida odamga nisbatan extiyoj 
tug’iladi. Muloqot tufayli odamlar turli xil amaliy va nazariy faoliyatlarni 
uyushtiradi. Bundan tashqari axborot almashish, bir-birini tushinish kabi jarayonlar 
ham muloqot tufayli sodir bo’ladi. Shuningdek, muloqot shaxslar o‘rtasidagi 
munosabatlarni yaratib, ularni amalda qo‘llashda yordam beradi. 
Til – bu odamlar uchun ma’lum ma’no va ahamiyat kasb etuvchi tovush 
birikmalarini yetkazuvchi shartli ramzlar tizimi. Til jamiyat tomonidan ishlab 
chiqilgan bo‘lib, odamlarning ijtimoiy ongida ularning ijtimoiy turmushini aks 
ettirish 
shakli, 
shuningdek,
ijtimoiy-tarixiy 
rivojlanish mahsuli bo‘lib 
hisoblanadi. Tilning noyob hodisaviyligi shundaki, har bir odam atrofdagilar 
muloqotda bo‘ladigan tarkib topgan tilga ega bo‘ladi va rivojlanish jarayonida uni 
o‘zlashtirib boradi. 
Nutqiy muloqot – bu murakkab va ko‘p tomonlama jarayon. A.N. Ieontevning 
fikriga ko‘ra, har bir nutq akti «o‘ziga xos nutqning shakli va turi, aniq sharoitlar va 
muloqot maqsadlariga ko‘ra, turli nutq vositalarini qo‘llashni talab etuvchi 
psixologik muammoning yechimini topishdan iborat». Xuddi shu nutqni 
tushunishga ham tegishlidir. 
Til va nutq o‘zaro farqlanadilar. Til – muloqot vositalarining qat’iy me’yoriy 
tizimi, nutq esa – muloqot jarayonida fikr va hissiyotlarni yetkazish uchun 
qo‘llanma. Til uni qo‘llaydigan odamlar uchun bir xildir, nutq individual tarzda 
o‘ziga xos bo‘ladi. Nutqda alohida olingan odam yoki odamlar jamoasining 
psixologiyasi ifodalanadi, til esa o‘zida xalq psixologiyasini ifodalaydi.