O’zbekiston respublikasioliy ta’lim, fan va

1 Ikkiyoqlama yozuv. Ikkiyoqlama yozuvning nazorat qilish xususiyatlari.
Ikkiyoqlama yozuv shunday yozuvki, uning natijasida har bir xo‘jalik operatsiyasining summasi schyotlarda ikki marotaba: bir schyot debetida va ayni vaqtda o‘zaro bog‘liq bo‘lgan boshqa schyotning kreditida qayd qilinadi. Chunki xo‘jalik operatsiyalari yuzaga keltiradigan o‘zgarishlar ikkiyoqlama xususiyatga ega va hisobning ikki alohida schyotiga ta’sir etadi. 1494 yilda italiyalik matematik Luka Pacholi ikki yoqlama yozuv usulini asoslab bergan. Uning «Schyotlar va yozuvlar to‘g‘risidagi traktat»ida (lot. tractatus – muhokama) yozuvlarni bir vaqtning o‘zida «bermoq» va «ega bo‘lmoq» schyotlarda aks ettirish va «bermoq» va «ega bo‘lmoq» schyotlarning summalarining yig‘indisi o‘zaro teng kelishi kerak deb aytgan. Ikkiyoklama yozuv vositasida schyotlar o‘rtasidagi paydo bo‘lgan o‘zaro aloqa schyotlar korrespondentsiyasi deyiladi.
Bu korrespondentsiyada qatnashuvchi schyotlar korrespondentsiyalanuvchi schyotlar deb ataladi. Schyotlar korrespondentsiyasini aks ettiruvchi qisqacha yozuv buxgalteriya provodka(o‘tkazma)si deyiladi. Buxgalteriya provodkalari oddiy va murakkab bo‘ladi. Oddiy buxgalteriya provodka(o‘tkazma)si deb, ma’lum bir xo‘jalik operatsiyasining faqat bir schyotning debeti va boshqa bir schyotning kreditida aks ettirilishiga aytiladi.
Murakkab buxgalteriya provodka(o‘tkazma)si ma’lum bir operatsiyaning summasi bir schyotning debeti, boshqa bir qancha schyotlarning kreditida yoki aksincha, bir schyotning krediti va bir nechta schyotlarning debetida aks ettirilishidir. Xo‘jalik operatsiyalarini schyotlarda ikkiyoqlama yozuv usuli bilan aks ettirish tartibini quyidagi misollarda ko‘rishimiz mumkin. 1-misol. Bankdagi hisob-kitob schyotidan kassaga 1 500 000 so‘m naqd pul olib kelindi. Ushbu xo‘jalik operatsiyasi natijasida bankdagi hisob-kitob schyotida pul mablag‘i kamaydi, kassada esa shu summaga ko‘paydi. Bu schyotlarning ikkalasi ham aktiv schyotlardir. Buxgalteriya hisobida ikki yoqlama yozuv usulidan schyotlarda xo‘jalik operatsiyalari to‘g‘ri aks ettirilishi ustidan nazorat olib borishda foydalaniladi. Har bir operatsiya bir xil summaga bitta schyotning debeti va boshqa bir schyotning kreditga yoziladi. Natijada hamma schyotlarning debet tomonidagi oborotlar jami, hamma schyotlarning kredit tomonidagi oborotlar jamiga teng bo‘lishi kerak. Shunday tenglikning bo‘lmasligi schyotlarda xatoga yo‘l qo‘yilganligidan dalolat beradi. Har bir operatsiyani amalga oshirishda hisob siyosatida ikki tomonda yozuv tizimidan foydalaniladi , bir tomoni debit boshqa tomoni kredit tomon hisoblanadi. Bu yozuv tizimi ikkiyoqlama yozuv tizimi deb nomlanadi. Ikkiyoqlama yozuv tizimi juftlik holda hisobotda avtomatik tarzda balans aks etishiga yordam beradi. Balansdagi qaydlar har bir debit yoki kredit ko‘rsatkichlarida katta yoki kichik qiymat sababli noto‘g‘ri qayd etilishi mumkin. Ikkiyoqlama yozuv haqida tushunchaga ega bo‘lish uchun hisobdagi debit va kredit qoidalarini bilishimiz kerak. Debit ma’nosi kirim qilish yoki qabul qilingan qiymat, kredit ma’nosi chiqim yoki berilgan qiymat. Moliyaviy hisob uch turga boliinadi: personal hisob, real hisob va nominal hisob. Personal hisob o‘z ichiga boshqaruvchilar, iste’molchilar, ta’minotchilarga, xaridorlarga o‘xshagan tabiiy individlarn bilan bog‘liq operatsiyalarni oladi. Moddiy aktivlar real hisob tarkibiga, xarajatlar, daromad, foyda va zararlar nominal hisob tarkibiga kiradi. Biznesdagi qaydlar har bir hisobda quyidagicha soddalashtirilgan holda beriladi (jadval). Debit qabul qiluvchi va kredit beruvchi personal hisobda , debit nima qbul qilingani va kredit nima chiqib ketgani real hisobda, debit barcha xarajatlar va zararlar, kredit barcha daromadlar va foyda nominal hisobda aks ettiriladi. Bu biznes operatsiyalarini ko‘rib chiqqandan so‘ng talabalar ikkiyoqlama yozuv tushunchasiga ega bo‘ladi, va biznes operatsiyalari qayd qilinganda debit va kredit qoidalarini o‘rganishadi. Ikki tomonlama yozishni boshqarish xususiyatlari odatda buxgalteriya kitobi yoki daftarining ikkala tomonida tranzaktsiyalarni yozish yoki qayd etish bilan bog'liq xatolar yoki firibgarlik harakatlarini oldini olish yoki aniqlash qobiliyatiga ishora qiladi. Bu xususiyatlar buxgalteriya hisobi va moliyaviy tizimlarda aniqlik va yaxlitlikni saqlash uchun muhimdir. Ba'zi umumiy ikki tomonlama yozishni boshqarish xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
Shaklga solish: Hisoblarni muntazam ravishda solishtirish hisob kitobi yoki buxgalteriya daftarining ikkala tomoniga kiritilgan tranzaksiyalarning to'g'ri mos kelishini va muvozanatlanganligini ta'minlaydi, bu esa har qanday nomuvofiqlik yoki xatolarni aniqlashga yordam beradi.
Audit izlari: Aniq va keng qamrovli audit trassasini yaratish orqali buxgalteriya kitobining ikkala tomonidagi tranzaktsiyalarni kuzatish va tekshirish osonroq bo'ladi. Bu ruxsatsiz yoki firibgarlik harakatlarini aniqlashga yordam beradi.
Vazifalarni ajratish: Vazifalarni to'g'ri ajratishni amalga oshirish tranzaktsiyalarni qayd etish va tekshirishda bir nechta shaxslarning ishtirok etishini ta'minlaydi, xato va firibgarlik xavfini kamaytiradi.
Hujjatlangan siyosat va tartiblar: Ikki tomonlama yozishni boshqarish boʻyicha aniq belgilangan siyosat va tartiblar barcha tranzaksiyalarning toʻgʻri qayd etilishi, ruxsat etilganligi va tayinlangan xodimlar tomonidan koʻrib chiqilishini taʼminlaydi.
Texnologiya nazorati: Buxgalteriya dasturlari kabi texnologiyalardan foydalanish ikki tomonlama yozish uchun qo'shimcha boshqaruv vositalarini taqdim etishi mumkin. Avtomatlashtirilgan jarayonlar, raqamli imzolar va kirishni boshqarish vositalari ruxsatsiz o‘zgartirishlar yoki yozuvlarni buzishning oldini olishga yordam beradi.
Tasdiqlash jarayonlari: To'g'ri tasdiqlash jarayonini amalga oshirish, tranzaktsiyalar hisob kitobining har ikki tomonida qayd etilishidan oldin tegishli xodimlar tomonidan ko'rib chiqilishi va ruxsat etilishini ta'minlaydi. Bu ruxsatsiz yoki firibgar tranzaktsiyalar xavfini kamaytirishga yordam beradi.
Xatolarni tuzatish mexanizmlari: Qattiq xatolarni tuzatish mexanizmlariga ega bo'lish hisob kitobining har ikki tomonidagi xatolarni tezda aniqlash va tuzatish imkonini beradi. Bunga xatolarni qanday hal qilish boʻyicha siyosatlar, jumladan, tegishli hujjatlar va bildirishnomalar kiradi.
Doimiy ichki auditlar: Muntazam ichki auditlarni o'tkazish ikki tomonlama yozma nazoratga rioya qilishni ta'minlashga yordam beradi. Ichki audit nazorat jarayonlaridagi har qanday zaiflik yoki kamchiliklarni aniqlashga yordam beradi va proaktiv tuzatish harakatlarini osonlashtiradi.
Ta'lim va ta'lim: Buxgalteriya hisobi bilan bog'liq bo'lgan xodimlarni o'qitish va o'qitish ularning ikki tomonlama yozishni boshqarishni tushunishlariga yordam beradi. Bunga buxgalteriya hisobi tamoyillari, maʼlumotlarni kiritishning ilgʻor amaliyotlari va firibgarlikdan xabardorlik boʻyicha treninglar kiradi.
Ma'lumotlarni zaxiralash va tiklash: Ma'lumotlarni zaxiralash va tiklashning mustahkam tizimlarini joriy etish ma'lumotlarni yo'qotish yoki yozuvlarni ruxsatsiz o'zgartirishdan himoya qilishga yordam beradi. Muntazam zaxira nusxalari maʼlumotlarning saqlanishini taʼminlaydi va tiklash mexanizmlari kerak boʻlsa, aniq tranzaksiya yozuvlarini olish imkonini beradi.