Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

birinshi mártebe biziń jerimizde, házirgi Qaraqalpaqstan Respublikasında 
babamız Beruniy tárepinen islengen eken.
Xorezm mámleketinde júz bergen siyasiy jaǵdaylar, óz ara urıslar Beruniydi 
sergizdanlıqqa májbúr etti. Ol Iyrannıń belgili ilim hám mádeniyat orayı Rey 
qalasına ketiwge májbúr boldı. Jaǵday jaqsılanǵan soń jáne tuwılǵan jerine – Kát 
qalasına qaytıp keledi. Biraq táǵdir onı jáne de tuwılǵan qaladan basqa jerlerge alıp 
bardı. Bul saparı ol Kaspiy teńiziniń qublasında jaylasqan Gurganiya (Jurjaniya 

---

36 
dep te aytıladı) patshalıǵına Gurgan qalasına keledi. Onıń patshası Qabus ibn 
Bushmagir qáwenderliginde ilim isleydi. Usı jerde Beruniy óziniń ataqlı kitabı 
«Ótmishten qalǵan estelikler» miynetin jazıp patsha Qabusqa tartıw etedi. Kitap 
kóp nusqada kóshirilip, átiraptaǵı ellerge tarqatıladı. Patsha Beruniydi unatıp, 
óziniń bas wáziyri etip tayınlaydı. Waqıttıń ótiwi menen olar arasındaǵı jıllı 
qatnasıq suwıy baslaydı. Qabustıń qısımına shıday almaǵan Beruniy Gurgan 
qalasın tárk etip, tuwılǵan eli Xorezmge, Gurganj (Urgansh) qalasına qaytadı hám 
Xorezm shahı Áliy ibn Mamun qáwenderliginde ilimiy islerin dawam ettiredi. 
Biraq tuwılǵan elinde jasap xızmet etiw Beruniyge uzaq nesip etpeydi. Bul 
dáwirde házirgi Awǵanstan, arqa-shıǵıs Iyran, Arqa Hindstan, Orta Aziyanıń úlken 
bólegin óz ishine alǵan Ǵazna mámleketi kúsheyedi. Onıń húkimdarı Sultan 
Mahmud Ǵaznawiy bolıp, onıń haslı túrkiylerden edi. Ol 1017-jılı Xorezmge 
hújim etip, onı Ǵazna mámleketine qosıp aladı. Gurganj qalasındaǵı alımlardı 
úskeneleri (laboratoriyaları) menen qosa Ǵazna qalasına alıp ketedi. Olardıń 
ishinde Beruniy de ketedi. Ol Ǵazna qalasında ómiriniń aqırına shekem (1048-j.) 
jasap qaladı, ilim isleydi. Beruniy Mahmud Sultannıń Hindstanǵa jasaǵan 
atlanıslarınıń ishinde boladı, onıń xalqı, tariyxı, mádeniyatı menen tanısadı, olar 
tuwralı materiallar toplaydı. Bul materiallar onıń «Hindstan» kitabına tiykar 
boladı. Ǵaznada Beruniy jer betin anıq ólshew ilimine tiyisli «Geodeziya» kitabın, 
sonday-aq qımbat bahalı taslar hám minerallardıń qásiyeti hám ximiyalıq quramı 
haqqında «Mineralogiya» (túp nusqası «Kitobul-jamohir fi marifatul-javohir» dep 
ataladı), dári bolatuǵın ósimlikler hám haywanlar tuwralı «Farmakognoziya» (túp 
nusqası «Saydana») kitapların jazdı. Beruniy 1048-jılı 75 jasında Ǵazna qalasında 
dúnyadan ótti. Ol qaldırǵan ilimiy miyraslar uzaq ásirler dawamında adamlardıń 
oy-órisiniń, mádeniyatınıń rawajlanıwına unamlı tásir jasap, ámeliy turmısta da óz 
qollanılıwın taptı.