Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

brahmanlar (ruwxaniyler), onnan sońǵısı kshatriylar kastası. Olar el 
basqaratuǵın radjalar (patshalar) hám sırtqı dushpanlarǵa qarsı gúresetuǵın 
sárkardalar. Vayshiylar kastası diyxanshılıq, sharwashılıq, qurılıs kásipleri menen 
shuǵıllanıp, brahmanlarǵa hám kshatriylarǵa xızmet qıladı. Eń tómengi shudralar 
kastası kemsitilip, eń patas tómenshik jumıslardı orınlaydı. Hindiler qara mal etin, 
sonday-aq jılqı, ǵashır, eshek, túye, pil, tawıq, ǵarǵa, mayna (bul qustı bizde 
awǵan shımshıǵı dep ataydı) góshin jemeydi, olar qadaǵan etilgen. Qoy, eshki, 
kiyik, qoyan, balıq jewge ruqsat etilgen. Beruniy bunday jaǵdaydıń tábiyiy 
sharayatlarǵa hám úrp-ádetlerge baylanıslı táreplerin dálillep bergen.
Kitapta hindiler turmısında neke, úy bolıw máseleleri tuwralı da qızıqlı 
etnografiyalıq maǵlıwmatlar bergen. Er menen hayal ele náreste shaǵında ata-
anaları tárepinen bir-birine atastırılıp, nekelestiriledi. Erjetken soń olardı 
úylendiredi. Ajırasıw degen túsinik joq. Er menen hayaldı tek ólim ǵana 
ajırastırıwı múmkin. Eri ólgen hayal basqa erkekke turmısqa shıqpaydı, ómir boyı 
jesir bolıp ótedi, ayırım jaǵdaylarda erine sadıqlıǵın jurtqa kórsetiw ushın ózin ózi 
otqa taslap, kúyip óledi. 
Hindilerde erte zamanlarda ólilerdi kómiw úrdis bolmaǵan, sońınan olardı 
otqa órtew máresimi payda bolǵan, bul óliklerdiń sasıp juqpalı keselliklerdi 
tarqatıwınıń aldın alǵan. Marhumnıń kúlin ilajı bolǵanınsha Ganga dáryasına 
aparıp shashqan. Sebebi, hindiler Ganga dáryasın beyish dáryası dep túsingen. 
Solay etip, Beruniydiń «Hindstan» kitabı orta ásirlik Hindstan tuwralı kútá 
bahalı, hár tárepleme keń maǵlıwmatlar beretuǵın, ásirler ótse de tozbaytuǵın 
enciklopediya bolıp qaldı. 
Sorawlar hám tapsırmalar 
1. X-XII ásirlerdegi tariyxıy sharayatlar haqqında tariyx sabaqlıǵınan 
qosımsha oqıp, tolıǵıraq maǵlıwmatlar alıń. 

---

40 
2. Orta ásirlik kórnekli alımlardı ne ushın «enciklopedist» alımlar dep ataydı, 
olardan kimlerdi atay alasız? 
3. Algebra iliminiń tiykarın salıwshı kim? 
4. Qaysı alımdı «Ekinshi muǵallim» dep ataǵan hám ne ushın usılay ataǵan? 
5. Mahmud Zamaxshariy haqqında aytıp beriń. 
6. Ibn Sinanıń ómiri hám ilimiy xızmeti tuwralı aytıp beriń. 
7. Ibn Sinanıń atın dúnyaǵa jayǵan hám máńgilestirgen qaysı kitabı, onda 
neler aytılǵan? 
8. Beruniydiń ómiri tuwralı maǵlıwmatlardı bilip alıń. 
9. Dúnya ilimi tariyxında birinshi globus qay jerde, qashan hám kim tárepinen 
islengen? 
10. Beruniydiń baslı ilimiy miynetlerin atań? 
11 «Ótmishten qalǵan estelikler» kitabında neler haqqında áńgime boladı? 
12. Túrkiylerdiń múshel jıl esabın tártibi boyınsha yadlap alıń. 
13. Beruniydiń «Hindstan» kitabı haqqında bilip alıń hám keńirek áńgime etip 
beriń.