Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Óz betinshe jumıslar ushın 
Beruniy hám Ibn Sinanıń ómiri hám ilimiy xızmeti haqqında qızıqlı 
maǵlıwmatlardı tolıǵıraq bilgińiz kelse, alım hám jazıwshı Aziz Qayumovtıń “Abu 
Rayxan Beruniy. Abu Ali Ibn Sino” (Tashkent, 1987) kitabın tawıp oqıń. Sonday-
aq, qaraqalpaq jazıwshısı Orazaq Bekbaulovtıń “Beruniy” romanın oqıń.
Xoja Axmet Yassawiy 
(1166-jılı qaytıs bolǵan) 
1. 
Xoja Axmet Yassawiydiń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında 
maǵlıwmatlar. X-XII ásirlerde Orta Aziya xalıqları arab basıp alıwshılıǵı 
ústemligin saplastırıp, ǵárezsiz birneshe mámleketler dúzedi. Bular Qaraxaniyler 
mámleketi, Ǵaznawiyler mámleketi, Xorezm shaxları mámleketi edi. Olarda túrkiy 
xalıqlardıń tásiri kúsheyip, jámiyetlik turmısta, mádeniyatta, ádebiyatta túrkiy tilge 
bolǵan mútájlik sezile baslaydı. Bunıń nátiyjesi retinde arab hám parsı tillerindegi 

---

41 
ádebiyatlarǵa jarısa túrkiy tilde jazılǵan ádebiyat qáliplesedi. Usı túrkiy ádebiyattıń 
iri wákili, túrkiy ádebiy tildi qáliplestiriwshilerdiń biri Xoja Axmet Yassawiy 
boldı. Ol iláhiyat (din) ilimin jetik meńgergen ulama, tereń filosofiyalıq oy-pikirler 
iyesi, talantlı shayır boldı. 
Xalıq arasında Axmet Yassawiy ásirler boyı ullı pir, tuwrı jol siltewshi shayıx 
esaplanadı. Onıń qábiri Túrkstan musılmanları ushın Kabadulladan sońǵı ullı 
ziyarat ornına aynaldı. Sonıń ushın, xalıq «Madinada Muhammed, Túrkstanda 
Xoja Axmet yar bolǵaysań» dep duwa qılǵan, onnan ruwxıy mádet tilegen. 
Yassawiydiń ómiri hám xızmeti tuwralı anıq tariyxıy maǵlıwmatlar joq. 
Qaytıs bolǵan waqtı 1166-jılı dep shamalanadı.
Shayır házirgi Qazaqstan Respublikası Shımkent walayatı Túrkstan rayonınıń 
sol dáwirdegi Yassı dep atalatuǵın elatında tuwılǵan. Shayırdıń óziniń atı Axmet 
(Ahmad), dástúr boyınsha tuwılǵan elatınıń atamasın ádebiy taqallus etip alıp, 
Axmet Yassawiy bolıp ketken. Xoja degeni de – onıń laqaplarınıń biri.
Xoja sózi Allataalanıń epitetlerinen (sıpatlarınan) biri bolıp tabıladı, demek, 
Xojanıń (Qudanıń) qulı Axmet degendi ańlatadı. Qaraqalpaqlar arasında tarqalǵan 
ańızlarda Xoja Axmet qaraqalpaqlardıń mánjiwli urıwınan shıqqan dep keltiriledi. 
Xoja Axmet belgili shayıx Ibrayımnıń balası bolǵan, biraq jeti jasında atadan 
jetim qalıp, Túrkstandaǵı ataqlı shayıx Arıslan babanıń qolında tárbiya hám bilim 
alǵan. Xalıq arasında onı Arıslan bab dep ataǵan. Úlkeygen soń Buxarada úlken 
sufiy ulama Yusuf Xamadaniyden tálim alǵan. Sońınan Túrkstanǵa, tuwılǵan 
Watanına qaytıp kelip, iláhiyat (din) ilimlerin tarqatqan, kóplegen shákirtler 
tayarlap, sufiylik mektebin dúzgen. 
Yassawiy ómir boyı iyman jırshısı bolǵan. Insaplılıq, qánáát, miyrim-shápáát, 
hadallıq, hujdanlılıq, haqıyqatlıq, ádalatlıq sıyaqlı hasıl qásiyetlerdi sharshamay 
jırlaǵan. Nápsiqawlıq, ashkózlik, nadanlıq, zulımlıq, arsızlıq, buzıqlıq, menmenlik, 
tákabbırlıq sıyaqlı jaman qásiyetlerge qarsı gúresiwge shaqıradı. Biraq bul gúresti 
Yassawiydiń túsinigi boyınsha islam dini kórsetpelerine, yaǵnıy shariyat 

---

42 
tártiplerine, Quran hám hádiyislerdiń mánisine súyenip alıp barıw kerek, qala 
berse, Allataalaǵa shın ashıq
*
bolıw jolı menen alıp barıw kerek.
Íshqı dártin talap qıldım, dármanı joq, 
Íshqı ushın jan bergenniń ármanı joq, 
Bul jollarda jan bermeseń imkanı joq, 
Hár ne qılsań ashıq qılǵıl, párwardigar

. 
Yassawiy iláhiyat iliminiń, shariyat tártipleriniń, suwfiylik tálimat 
tariyqatlarınıń* tiykarǵı talapların, qaǵıydaların keń xalıqqa túsinikli poeziya tili 
menen bayanlaydı. Onıń aytqan hárbir mánili sózleri hikmetler dep atalǵan. 
Hikmetler arab tilinde danalıq sózler degendi ańlatadı. Yassawiydiń tikkeley 
ózinen qalǵan original hikmetler saqlanbaǵan. Olar Yassawiydiń shákirtleri, 
ıqlasbentleri tárepinen kóshirilip toplanǵan hám tutas bir diywan, kitap halına 
keltirilgen. Bul kitaptı «Diywanı hikmet» («Danalıq kitabı») dep ataǵan. 
«Diywanı hikmet» kóp mártebe kóshirilgen hám musılman túrkiy xalıqları 
arasında kútá keń tarqalǵan. «Diywanı hikmet»tiń eń eski qoljazbası XVII ásirge
tiyisli dep esaplanadı hám XIX ásirden baslap ol Qazan hám Tashkent qalalarında 
birneshe mártebe baspadan shıǵarılǵan. Burınǵı awqam
dáwirinde Yassawiy 
hikmetleri reakciyalıq (buzıwshı) ideyalardı úgitleytuǵın zıyanlı shıǵarmalar dep 
esaplanıp, olardıń qoljazba hám baspa kitapları tıǵıp taslandı yamasa joq etildi. 
Ǵárezsizlik jılları Yassawiy miyrasları qayta tiklenip, olar menen keń xalıqtıń 
jaqınnan tanısıwına, ilimiy tiykarda úyreniwine múmkinshilik jaratıldı.