Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

qasida dep túsinik beredi. Qosıqlarda hár qıylı súwretlew quralları: metaforalar, 
teńewler, epitetler, janlandırıwlar kóplep qollanılǵan.  
Batırlıq tuwralı jırlar, qosıqlar ertedegi túrkiy xalıqlar poeziyasınıń 
tiykarın quraǵan. Sebebi, góne zamanlardaǵı qáwimler, xalıqlar, mámleketler 
arasında jer, suw, jaylaw, mal dawı tiykarında jánjeller, urıs-qaǵıslar kóp bolǵan. 
Olardı sheshiwde áskeriy kúshlerdiń hám áskerbasılardıń xızmeti hám ornı 
ayrıqsha bolǵan. Áskerbasılar sonıń menen bir waqıtta qáwimlerdi yamasa 
mámleketti de basqarǵan. Olardıń bir qatarı xalıq mápi, eldiń ǵárezsizligi ushın 
gúreste janın pida etip, kerek bolsa janın qurban etip, batırlıǵı menen tariyxta 
belgili iz qaldırǵan. Bunday pidayı batırlardı xalıq húrmet etip, olar tuwralı kórkem 
áńgimeler, jırlar toqıǵan, qosıq etip aytıp júrgen. Maxmud Qashǵarıy usınday 
batırlıq jırlarınıń, qosıqlarınıń bir qatar úlgilerin xalıq awzınan jıynap óziniń sózlik 
toplamına kirgizgen. Ullı alımnıń toplamına kirgen batırlıq jırlardıń biri Alp Er 
Tonǵa haqqındaǵı joqlaw qosıǵı bolıp tabıladı. Erte dáwirdegi túrkiy tilinde alp 
sózi «kútá úlken, kúshli» degen mánisti, «er» sózi «batır», «qaharman» degen 
mánisti ańlatqan. Burınǵı zamanlarda xalıq súyikli sárdarların, batırların 
kótermelep, olardıń atlarına epitetlerdi qosqan. Demek, Tonǵa degen menshiklik 
atlıqtıń qasına hám alp, hám er degen epitetlerdi qosqan. (Salıstırıń: Alp Mamıs –
Alpamıs, Er Ziywar). Batırlardıń atlarına epitetlerdi qosıp aytıw xalıqtıń olarǵa 
degen súyiwshiligin, izzet-húrmetin bildirgen.
Alp Er Tonǵa tariyxta bolǵan adam. Maxmud Qashqarıydıń bergen 
maǵlıwmatına qaraǵanda ol Túrk qaǵanlıǵınıń qaǵanı (xanı) bolǵan. Házirgi Orta 
Aziya jerlerine iyelik etken. Samarqand qalası túbindegi góne qarabaqana 
Afrasiyab qalası Alp Er Tonǵanıń qalası dep esaplanadı. Arab-parsı dáreklerinde 
Alp Er Tonǵanı Afrasiyab dep ataydı. Alp Er Tonǵanı túrkiyler hám el bası, hám 
qol bası sıpatında ádiwlep, shın kewlinen húrmetlegen, ózleriniń keleshegin Er 
Tonǵanıń isi hám batırlıǵı menen baylanıstırǵan. Sonlıqtan, Er Tonǵanıń ólimi 
onıń xalqı ushın úlken músiybet, shın mánisindegi tragediya bolǵan.

---

74 
Alp Er Tonga uldimu?
Esiz ajun qaldimu?
Ud(z)laq óchun aldimu? 
Endi yurak yirtilur. 
Bóri bulib uldilar, 
Yaqa yirtip turdılar, 
Yiǵlap-siqlab yúrdilar, 
Kóz yashları mol buldi. 
Alp Er Tonǵa óldi me? 
Essiz dúnya (onnan) qaldı ma? 
Taǵdir (onnan) óshin aldı ma? 
Endi júrek jırtılar (eziler). 
Bóridey bolıp ulıdı (xalıq), 
Jaǵaların jırtıp turdı, 
Jılap-sıqlap júrdi, 
Kóz jasları kól boldı. 
Bul joqlawlarda Alp Er Tonǵanı xalıqtıń qanshelli dárejede súyetuǵını, onıń 
ólimi sebepli xalıqtıń qanshelli ǵam-qayǵıǵa túskeni anıq kórinedi. Joqlawlardaǵı 
ayırım gónergen sózlerdi esapqa almaǵanda (essiz ajun-yalǵanshı dunya, ud(z)lak-
zaman, táǵdir), olar biziń házirgi sóylew tilimiz benen birdey. 
Maxmud Qashqarıy toplaǵan erte dáwirlerdegi túrkiy jırlarda (qosıqlarda) salt-
dástúr, maqtaw, miynet, ashıqlıq temalarındaǵı jırlarında, joqlawlarda, naqıl-
maqallarında qaraqalpaq xalqınıń da júrek sezimleri, dunyatanımı, úrp-ádetleri, 
dástúrleri, bir sóz benen aytqanda ruwxıy dunyası sáwlelengen. Sonlıqtan, 
Qashqarıy toplamındaǵı jırlardı, naqıl-maqallardı qaraqalpaq sóz óneriniń saǵaları, 
tórkinleri dep qaraymız.