Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги
§9. MICROSOFT WORD TA TABLITSALI HU’JJETLERDI JARATIW
Yüklə 1,03 Mb.
|
| §9. MICROSOFT WORD TA TABLITSALI HU’JJETLERDI JARATIW
Reje:
Tablitsa vertikal ha’m gorizontal sızıqlardan ibarat. Olar kesisip, reshetka payda etedi. Usı reshetka ishindegi ha’r bir ketekshe yasheyka delinedi. Qatar — bu lgorizontal sızıqta jaylasqan yasheykalar, bag’ana — bul vertikal sızıqta jaylasqan yasheykalar. Tablitsalardan sanlardı bag’anada tegislew ushın paydalanıw mu’mkin; bul jag’dayda olardı tan’law ha’m olar u’stinde esaplaw a’mellerin orınlaw a’piwayılasadı. Sondayaq tablitsalardı teksttin’ abzatsların ha’m olarg’a sa’ykes su’wretlerdi tegislewde isletiw mu’mkin. Bos tablitsanı jaratıw ushın «Dobavit tablitsu » piktogrammasın (standart u’skeneler panelinde jaylasqan) basıw kerek, son’ za’ru’r bolg’an qatarlar ha’m bag’analar sanın mısh ko’rsetkishin jıljıtıw jolı menen belgilew kerek. Tablitsalar mag’lıwmattı ta’rtiplew ha’m betke grafika ha’m tekstti bag’ana halatında jaylastırıw arqalı sho’lkemlestirilgen qızıq maketlur jaratıw ushın isletiledi. A’piwayı tablitsanı, ma’selen, bag’ana ha’m qatarlar sanı bir qıylı bolg’an tablitsa jaratıwdın’ qısqa jolı «Dobavit tablitsu » tu’ymesin isletiw. Quramalı tablitsanı, ma’selen, tu’rli biyikliktegi yasheykalardı ha’mde qatar ha’m bag’anaları ha’r qıylı bolg’an tablitsanı jaratıw ushın «Narisovat tablitsu» tu’ymesinen paydalanadı. Bul usıl qolda tablitsa sızıwg’a uqsaydı. Jan’a tablitsa jaratıp, bos yasheykalardı toltırıw mu’mkin ha’m, kerisinshe, bar tekstti tablitsag’a aylandırıw mu’mkin. Sondayaq, tablitsanı bar mag’lıwmatlar ja’rdeminde, ma’selen, mag’lıwmatlar bazası yaki elektron tablitsalar ja’rdeminde du’ziw mu’mkin. A’meldeagi tekstti tablitsag’a aylandırıw ushın onı ajıratıp alıp, son’ «Tablitsa» menyuinde «Preobrazovat v tablitsu» buyrug’ın tan’law kerek.
Yasheykalardı o’shiriwden aldın yasheyka belgilerin ko’rsetiwshi rejimdi o’shiriwdeza’ru’r. Qatarlardı o’shiriwden aldın qatar belgileridi belgilarini rejimd o’shiriwdeza’ru’r . O’shiriliwi za’ru’r bolg’an yasheyka, bag’ana ha’m qatar belgilenedi. «Tablitsa» menyuinde «Udalit yacheyki», «Udalit stroki» yaki «Udalit stolbtsı» buyrıqları tan’lanadı. Yasheykalardı uchirishde za’ru’r parametr tan’lanadı ha’m joq etiledi.
Tablitsanı o’zgertiw ushın u’skeneler panelindegi «Tablitsı i granitsı» panelin isletiw kerek. Bul u’skeneler panelin shıg’arıw ushın standart u’skeneler panelinde «Tablitsı i granitsı» tu’ymesin basıw kerek. Tablitsa shegaraların o’zgertiw yaki joq etiw ushın «Tablitsı i granitsı» panelinde segaralardın' jan’a tu’rin, sondayaq, enin, sızıqtın’ tu’ri ha’m ren’in tan’law lazım, son’ «narisovat tablitsu» piktogramması ja’rdeminde jan’a shegaranı sızıw kerek. Shegaralardın’ jan’a tu’rin bir neshe yasheykag’a tez qollaw ushın yaki shegaralardı tez o’shiriw ushın paneldegi shegaralar palitrasınan paydalanıw mu’mkin (Sızıq tu’ri, sızıq eni ha’m shegara ren’i piktogrammaları). Ba’zı yasheykalarg’a dıqqattı qaratıw ushın olardın’ ishin tu’rli ren’lerge boyaw kerek. Yasheykalardın’ shegarası ha’m ishindegi ren’inin’ standart kombinatsiyasın tan’law ushın «Avtoformat tablitsı» tu’ymesi basılıwı kerek. Payda bolg’an aynadag’ı dizimnen tuwrı kelgen formattı tan’law lazım. Format ko’rinisi on’ ta’reptegi bo’limde ko’rsetilip turadı. «Tablitsı i granitsı» u’skeneler panelindegi tu’ymelardun quramalı tablitsalardı jaratıw ha’m redaktorlawda paydalanıw qolayıraq. Yasheykalar arasındag’i sızıqlardı alıp taslaw ushın «Lastik» piktogramması basıladı, son’ o’shirgish alıp taslanatug’ın sızıq u’stinnen ju’rgiziledi. Yasheykalardı birlestiriw yaki bo’liw ushın olardı belgilep, son’ «Obedinit yacheyki» yaki «Razdelit yacheyki» buyrıqlari tan’lanadı. Payda bolg’an sawal-juwap aynasında bir bag’ana yaki qatar ishine bo’liniwi yaki neshe qatar ha’m bag’ana birlesiwi kerekligi ko’rsetiledi. Tablitsanın' yasheykalaridag’ı informatsiyanı alfavit boyınsha, ko’lemi ha’m sa’nesi boyınsha sortlaw mu’mkin. Tablitsadag’ı informatsiyanı sortlaw ushın da’slep sortlanatug’ın yasheykalardı belgilep alıp, keyin «Tablitsı i granitsı» panelindegi «Sortirovat po vozrastaniyu» yaki «Sortirovat po ubıvaniyu» piktogrammaları basıladı. Tablitsalardan esaplaw a’mellerin orınlawda da paydalanıw qolay. Ma’selen, bag’anada turg’an sanlardı qosıw ushın bul sanlardın’ astında turg’an yasheykada mıshtı bir ma’rte basıp, «avtosumma» piktogrammasın basıw kerek. Natiyje belgilengen yasheykag’a jaylastırıladı. Basqa tu’rdegi esaplaw a’mellerin orınlaw ushın «Tablitsa» menyuindegi «Formula» buyrug’ınan paydalanıw kerek.
1. Tablitsalardan qanday maqsetlerde paydalanıw mu’mkin? 2. Bos tablitsa qanday jaratıladı? 3. A’piwayı tablitsanı jaratıw ushın qaysı tu’yme isletiledi? 4. «Narisovat tablitsu» tu’ymesi ja’rdeminde tablitsa jaratıw protsessin aytıp berin’. 5. Tekstti tablitsag’a aylandırıw mu’mkinbe? 6. Tablitsanın' bag’ana ha’m qatarları qanday joq etiledi? 7. Tablitsanın' shegarasın o’zgertiw ushın qanday isler orınlanadı? 8. Yasheykalardın’ ishi qanday boyaladı? 9. Yasheykalardı birleshtiriw yaki bo’liw protsessin aytıp berin’.
Zamanago’y kompyuterlerdin’ programmaliq ta’miynatınin’ ta’rkibiy bo’limine kiriwshi MICROSOFT OFFICE paketindegi tiykarg’ı programmalardan biri tablitsa protsessorı dep atalıwshı EXCEL programması. EXCEL WINDOWS operatsion sisteması basqarıwında elektron tablitsalardı tayarlaw ha’m olarg’a islew beriwge arnalg’an. Elektron tablitsalar tiykarınan ekonomikalıq ma’selelerdi sheshiwge arnalg’an balsa-da, onın’ quramına kiriwshi qurılmalar basqa oblastqa tiyisli ma’selelerdi sheshiwge de, ma’selen, formulalar boyınsha esaplaw islerin alıp barıw, grafik ha’m diagrammalar qurıwdada u’lken ja’rdem beredi. Sonın’ ushın EXCEL programmasın u’yreniw u’lken a’hmiyetke iye ha’m ha’r bir paydalanıwshıdan EXCEL menen isley alıw ko’nlikpesine iye bolıw talap etiledi. Insan o’z jumıs ta’jiriybesi dawamında ko’binese qandayda bir kerekli mag’lıwmat alıw ushın bir qıylı, zerigerli, ba’zıda bolsa, quramalı bolg’an islerdi orınlawg’a ma’jbur boladı. Microsoft Excel programması mine usı islerdi an’satlastırw ha’m qızıg’arlı qılıw maqsetinde islep shıg’arıg’an. Microsoft Excel elektron tablitsası esaplaw programması sıpatında qaralıp, ekonomikalıq ha’m finanslıq ma’selelerdi sheshiwde ja’rdem berip g’ana qalmay, balkim ha’r ku’ngi satıp alınatug’ın azıq-awqatlar, u’y-xojalıq buyımları ha’mde banktegi esap raqamları esap-kitabın alıb barıwda da ja’rdem berwshi tayar programma. EXCEL elektron tablitsainin’ tiykarg’ı elementlari Microsoft Excel degi barlıq mag’lıwmatlar tablitsa ko’rinisinde payda bolıp, bunda tablitsa yasheykalarinin’ ma’lim bo’limine baslang’ish ha’m birlemshi mag’lıwmatlar kiritiledi. Basqa bo’limleri bolsa ha’r qıylı arifmetik a’meller ha’m baslang’ısh mag’lıwmatlar u’stinde orılanatug’ın tu’rli a’meller natiyjelerinen ibarat bolg’an informatsiyalar. Elektron tablitsa yasheykalarıda u’sh qıylı mag’lıwmatlardı kiritiw mu’mkin: • tekstli; • sanlı an’latpalar; • formulalar. Tekstli mag’lıwmatlardı zagolovka, belgi, tu’sindirmelerdi o’z ishine aladı. Sanlı an’latpalar tuwrıdan-tuwrı tablitsa isine kiritiletug’ın sanlar. Formulalar — kiritilgen sanlı ma’nisler boyınsha jan’a ma’islerdi esaplaytug’ın an’latpalar. Formulalar barlıq waqıtta «=» belgisin kiritiw menen baslanadı. Formula yasheykag’a kiritilgennen keyin usı formula tiykarında esaplanatug’ın na’tiyjeler ja’ne usı yasheykada payda boladı. Eger usı formulada paydalanılg’an sanlardan yaki belgilerden biri o’zgertilse, Excel avtomatik ra’wishte jan’a mag’lıwmatlar boyınsha esap islerin orınlaydı ha’m jan’a na’tiyjeler payda etip beredi. Excel din’ tiykarg’ı islew beriw ob’ekti hu’jjetler esaplanadı. Excel hujjetleri XLS ken’eytpelerine iye bolg’an fayllar. Excel de bunday fayllar «Jumıs kitabı» dep ataladı. Ha’r bir jumıs kitap qa’legen sandag’ı elektron tablitsalardı o’z ishine alıwı mu’mkin. Olardıin’ ha’r biri «jumıs beti» dep ataladı. Ha’r bir jumıs beti o’z atına iye boladı. Jumıs kitaptı payda etiw ushın Microsoft Excel programmasın iske tu’siriw za’ru’r. Jumıs kitabının’ tarkip elementlarinen biri jumıs beti, yag’niy elektron tablitsa esaplanadı. Elektron tablitsanin’ tiykarg’ı elementleri bolsa yasheyka ha’m diapazonlar. Yasheyka — bul tablitsadagı manzili ko’rsetiletug’ın ha’mde bir qatar ha’m bir bag’ana kesispesi aralıg’ında jaylasqan element. Yasheyka kesispelarinde payda bolg’an bag’ana ha’m qatar atı menen an’latılatugın manzili menen anıqlanadı. Ma’selen, A — bag’ana, 4 — qatar kesispesinde jaylasqan yasheyka — A4 dep at aladı. Yasheykag’a sanlı ma’nisler, tekstli informatsiyalar ha’m formulalardı jaylastırıw mu’mkin. Bir neshe yasheykalardan quralg’an topar diapazon dep ataladı. Diapazon manzilin ko’rsetiw ushın onı quraga’n yasheykalardın’ shep joqarı ha’m on’ to’mengi yasheykalar manzilleri alınıp, olar eki toshka menen ajıratılıb jazıladı. Ma’selen: A1:A4 Jumıs tablitsalardı ko’rip shıg’ıwda yaki yasheykalardı formatlawda jumıs alıp barıp atırg’an diapazonnın’ manzilin biliw sha’rt emes, lekin formulalar menen islep atırg’anda bul na’rse ju’da’ a’hmiyetli. Microsoft Excel programmasın bir neshe usıl menen iske tu’siriw mu’mkin: 1.Jumıs stolı menyuinen to’mendegilerdi orınlaw arqalı:
2. Microsoft Excel de jazılg’an qa’legen hu’jjetti ashıw ja’rdeminde, bunda Excel programması avtomatik ra’wishte iske tu’siriledi. Microsoft Excel iske tu’sirilgennen son’ ekranda eki ayna payda boladı: qosımshalar aynası ha’m hujjetler aynası.
Usı qatarın’ on’ joqarı mu’yeshinde aynanın’ sırtqı korinisin o’zgertiwshi u’sh basqarw tu’ymesi jaylasqan. 1) Jumıs alıp barılıp atırg’an ekrandı (programmani) waqtınsha jabıw. Bunda jabılg’an programma «Pusk» menyui qatarında payda boladı. 2) Jumıs alıp barılıp atırg’an baylanıs aynasın tolıq yaki da’slepki jag’dayg’a keltiriw tu’ymesi 3) Jumıs alıp barılıp atırg’an baylanıs alıp barılıp atırg’an jabıw tu’ymesi
b) Formatlaw u’skeneleri paneli, buyrıqlardı ko’rsetiwshi ha’m kiritilip atıg’an informatsiyalardı formatlawg’a imkan beriwshi tu’ymelerden ibarat. 4. Formulalar qatarı. Microsoft Excel ge mag’lıwmatlar kiritilip atırg’anda informatsiyalar, tekstler, sanlar ha’m formulalar mine usı qatarda ko’rsetiledi. 5. At maydanı. Bul maydanda sol jumıs kitabının’ aktiv yasheykalarının’ manzili ha’m atı ko’rsetiledi. At maydanı diapazon (yasheykalar toparı)na yaki tan’lang’an yasheykag’a tez at beriw ushın da isletiledi. Eger mısh ko’rsetkishin at maydanınan on’ ta’repte jaylasqan strelka u’stine alıp barıp mıshtın’ shep tu’ymesin bassaq, onda aktiv jumıs kitabındag’ı at alg’an yasheykalar da diapazonlardın’ ( eger olar bar bolsa) barlıq atların birme-bir ko’rip shıg’ıw mu’mkin. 6. Jag’day qatarı. Onda yasheykag’a tiyisli tu’rli mag’lıwmatlar ko’rsetiledi.
1. Jumıs alıp barılıp atırg’an tablitsanin’ barlıq yasheykaların ajıratıp ko’rsetiw. Sol aynadag’ı jumıs tablitsanın’ barlıq yasheykaların ajıratıp ko’rsetiw ushın mısh tu’ymesin bosqan jag’dayda mıshtı hareketke keltiriw lazım. 2. Bag’analar zagolovkası. Tablitsadag’ı barlıq bar 256 bag’analar latın alipbesinin’ bas ha’ripleri menen belgilenedi ha’m ol A dan baslap IV ge shekem belgilanip barıladı. Basqasha aytqanda, A dan Z ke shekem, keyingi bag’analar AA, AV,.....,AZ,HA’M,...,VZ,.... ha’m son’g’ı 256-bag’ana IV dep belgilenedi. Qa’legen bag’ananin’ barlıq yasheykaların belgilep alıw ushın bag’ana zagolovkası u’stinde mısh tu’ymesin basıw kerek. 3. Aktiv yasheyka indikatorı. Bul qara rendegi kontur bolıp, sol yasheykanı ajıratıp ko’rsetip turadı. Ayırım jagdaylara ol tablitsalar kursorı dep te ataladı. 4. Qatarlar ta’rtibi. Jumıs tablitsanın’ ha’r bir qatarı ta’rtib raqamına iye bolıp, ol 1 den 65536 g’a shekem raqamlanadı. Bul qatarlardın’ keregin tan’lap alıw mısh yaki klaviaturadag’ı tu’ymelerdi basıw arqalı a’melge asırıladı. 5. Betlerdin’ yarlıgı. Bul yarlıklardın’ ha’r biri qoyın da’ptershenin’ yarligına uqsas bolıp, jumıs kitaptın’ ayrıqsha betleri sıpatında qaraladı. Jumıs kitap qa’legen sandag’ı betlerden ibarat bolıwı mu’mkin. Ha’r bir bettin’ atı boladı ha’m ol betke yarlık ko’rsetip qoyıladı.
Excel programması iske tushirilgennen son’ avtomatik ra’wishte jan’a Jumıs kitap «Kniga 1» atı menen jaratıladı. Egerde siz basqa Jumıs kitabı jaratpaqshı bolsan’ız, u’skeneler panelindegi «Sozdat» piktogrammasına mısh ko’rsetkishin keltirip tu’ymeni basıwın’ız kerek boladı. Jan’a jaratılıp atırg’an kitap kompyuter yadına saqlanıp, ele fayl sıpatında diskte saqlanbag’an boladı. Eger ayrıqsha ko’rsetilgen bolmasa, tablitsadag’ı jumıs betleri 16 g’a shekem bolıwı mu’mkin. Jan’a jaratilg’an jumıs kitabında bir bet penen aktiv is alıp barıladı. Basqa betti aktivlestiriw ushın usı bettin’ yarlıgı u’stinde mısh ko’rsetkishin keltirib basıw kerek. Basqa betlerdi ko’rip shıg’ıw ushın aylanba ko’rsetkish tu’ymesin basıw kerek. Ayrıqsha at berilmegen bolsa jumıs tablitsa betleri «LİST1», «LİST2»... kibi ataladı. Bul betlerdi qayta ataw da mu’mkin. Jumıs tablitsasındag’ı betlerdi qayta ataw Bet atlaın o’zgertiwdi to’mendegi usıllarda a’melge asırıw mu’mkin: — «Format»—»List»—«Pereimenovat» buyrıqların tan’lag’an halda jan’a bet atın kiritiw (8.4-su’wret). • Mıshtı bet yarlıgı u’stine alıp barıp shep tu’ymesheni eki ma’rte basıw ha’m jan’a attı kiritiw.
Jan’a kiritilgen atlar uzınlıg’ı bos orın menen birgelikte 31 belgige shekem bolıwı mu’mkin. Egerde uzın at berilgen bolsa, betler yarlıgı da sonsha u’lken bolıp, keyingi bet yarlıklarının’ atları ko’rinbey qaladı. Jumıs kitabına jan’a betler kiritiw Jumıs kitabına qosımsha jan’a betler kiritiw u’sh jol menen a’melge asırıladı: · «Vstavka»—»List» buyrıqların orınlaw arqalı; • Mıshtın’ on’ tu’ymesin bet yarlıgı u’stinde basıp, kontekstli menyudegi «Vstavit» buyrıg’ın tan’law arqalı; • Shift + F11 tu’ymelerin ten’dey basıw arqalı.
Jumıs kitabınag’ı kerek bolmag’an bet atların alıp taslaw to’mendegi usıllarda a’melge asırıladı: · «Pravka»—«Udalit list» buyrıqlar izbe-izligin orınlaw arqalı; • Mıshtın’ on’ tu’ymesin alıp taslanıp atırg’an bet yarlıgı u’stinde basıw ha’m buyrıqlar menyuinen «Udalit» buyrıg’ın tan’law arqalı. Bunda Excel betti alıp taslawdı tastıyıqlawın’ızdı soraydı. Jumıs kitabınan o’shirilgen betlerde mag’lıwmatlar jazılg’an bolsa onı qayta tiklep bolmaydı. Sonın’ ushın islep atırg’anda mag’lıwmatlardı «Otmenit» tu’ymesin basıp oshirip jiberiw kerek emes.
Microsoft Excel programmasında tekstler — bul raqamlar, bos oınlar ha’m basqa belgilarden ibarat bolg’an qa’legen izbe-izlik. Kiritilip atırg’an mag’lıwmatlardımiz yasheykaga sıymag’an bo’limi ekran yasheykasinin’ on’ bo’limine o’tkeriledi (eger ol bos bolsa). Bunday jag’daylarda to’mendegi usıllardan paydalanıp, yasheyka ken’ligi ha’m biyikligin o’zgertiw mu’mkin. Bir neshe so’zden ibarat ha’m yasheykag’a sıymag’an tekstti ko’riw ushın «Format Yacheyki» buyrıqların tan’law ha’m bayraqsha belgisin «perenosit po slovam» degen ibara u’stine jaylastırıw kerek. Yasheykada jan’a qatardı baslaw ushın Alt + Enter tu’ymelerin basıw kerek. Bag’ana kengligin o’zgertiw. Bir yaki bir neshe bag’ana kengligin o’zgertiw usılların qarap shıg’amız. Bunin’ ushın o’zgertiw kerek bolg’an bag’analardı belgilep alıw kerek. Olar bir qıylı uzınlıqlardag’ı yasheykalar bolıwı lazım. • Mısh ko’rsetkishin bag’ananin’ on’ shegara sızıg’ına alıp kelip, bag’ana kengligin keregishe uzaytıw. Bul jumıs mısh tu’ymesi basılg’an jag’dayda a’melge asırıladı. · «Format»—«Stolbets»— «Shirina» buyrıqların izbe-iz tartip penen tan’lap, «Shirina stolbtsov» baylanıs aynasında parametrge kerekli man’is beriledi ha’m OK tu’ymesi basıladı. · «Format»—«Stolbets»—«avtopodbor shirinı» buyrıg’ın orınlaw. Bunda ajıratıp ko’rsetilgen bag’ana kengligi sonday tan’lanadı, og’an en’ uzın mag’lıwmatlar qatarın kiritiw mu’mkin boladı. Bag’ananin’ on’ shegarasında mısh ko’rsetkishin alıp kelip, mıshtın’ shep tu’ymesi eki ma’rte tez-tez basılsa, kiritilip atırg’an qatardın’ en’ uzın mag’lıwmatı sıyatug’ın bag’ana ken’ligi avtomatik ra’wishte tan’lanadı.
Qatarlarg’a mag’lıwmatlardı kiritiw unin’ shriftine, yag’niy kiritilip atırg’an belgilardin’ o’lshemine baylanıslı bolıp, ko’binese NORMAL format (stil) isletiledi. Microsoft Excel programmasında qatarlardın’ biyikligi kiritilip atırg’an mag’lıwmatlardın’ qanday o’lshemdegi shriftte jazılg’anına qarap avtomatik ra’wishte o’zgerip baradı. Bunnan tısqarı qatarlar biyikligin joqarıdag’ı bag’analar ken’ligin o’zgertiw buyrıqları arqalı da o’zgertiw mu’mkin. Bunin’ ushın buyrıqlardag’ı «Stolbets» buyrug’ı ornına «Stroka» buyrug’ı alınadi. Sanlardı kiritiw Ha’r bir yasheykag’a kiritilip atırg’an sanlar turaqlılar (konstantalar) sıpatında qabıl etiledi. Micosoft Excel programmasında sanlar to’mendegi 1,2,3,...9,0,+,—,(),/, $,%,E,e belgileri arqalı kiritiledi. Tu’ymelerdin’ basqa barlıq kombinatsiyaları arqalı kiritilip atırg’an mag’lıwmatlardı raqamlı ha’m raqamsız belgilerden ibarat bolıp, tekst sıpatında qaraladı. Teris sanlar kiritilip atırg’anda san aldına «—» tu’sindirmesi qoyıladı yaki san skobka ishine alınıp jazıladı. Ma’selen, -5 yaki (5). Kiritilip atırg’an sanlar barlıq waqıt yasheykanin’ on’ shegarasınan baslap jazıladı. Kiritilip atırg’an sanlı ma’nisler formatlanbag’an jag’dayda boladı, basqasha aytqanda, olar a’piwayı raqamlar izbe-izliginen ibarat boladı. Sonın’ ushın sanlardı formatlaw za’ru’r. Sanlardı bunday formatlawdan maqset — yasheykadag’ı mag’lıwmatlardı, yag’niy sanlardı an’sat oqıw imkanın beriwi. Micosoft Excel programmasında sanlı ma’nisler 12 qıylı formatlanadı. 1. Ulıwma. 2. Sanlı. 3. Pul menen baylanıslı. 4. Finanslıq. 5. Ku’n,ay (sa’ne). 6. Waqıt. 7. Protsent penen baylanıslı. 8. Bo’lshekli. 9. Eksponentsial. 10. Tekstli. 11. Qosımsha (barlıq formatlar). Eger yasheykadagı belgiler ornına «reshetka» (#####) payda bolsa, tan’lang’an formattagı sanlar bag’ana ken’ligine sıymag’an esaplanadı. Bunday jag’daylarda bag’ana ken’ligin o’zgertiw yaki basqa sanlı formatlawg’a o’tiw kerek boladı. Eger sanlı ma’nisler fomatlang’annan keyin yasheykadag’ı tablitsa kursordı sanlı ma’nisleri menen basqasına o’tkerilse, formulalar qatarında sanlı ma’islerdin’ formatlanbag’an ko’rinisi payda boladı.
Yasheykalar ajıratilg’annan keyin tan’lang’an tu’ymelerge mısh ko’rsetkishin alıp barıp, tu’ymesin basıw kerek. Sonnan son’ yasheykada tan’lang’an format tiykarında jumıs alıp barıladı. Bas menyu ja’rdeminde formatlaw. Bas menyude formatlaw buyrug’ı to’mendegi ta’rtipte a’melge asırıladı. «Format»—«Format Yacheyki» buyrıqları tan’lanıp, baylanıs aynasınan «Chislo» nın’ kerekli parametrli formatı tan’lanadı. Tegislew. Tekstler yasheykag’a kiritilgende, ko’binese, yasheykanin’ shep shegarasına tegislenedi. Sanlı ma’nisler bolsa yasheykanın’ on’ shegarasınan baslap tegis jag’dayda jazıladı. Yasheykadag’ı jazıw shegaraların tu’rli ta’rtipte o’zgertiw mu’mkin. Bunin’ ushın kerekli yasheykalar ajıratıp alınad ha’m u’skeneler panelinde jaylasqan tu’rli ta’repli formatlaw piktogrammalarınan biri tan’lap alınad. Bunnan tısqarı gorizontal menyudegi «Format»—»Yacheyka»—«Vıravnivanie» buyrıqları arqalı da o’zgertiw, yag’niy tegislew mu’mkin. Yasheykadag’ı mag’lıwmatlar menen islew Yasheykadag’ı sanlı ma’islerdin’, tekstlerdi yaki formulalardı o’shiriw ushın yasheykanı aktivlestirip, DELETE tu’ymesin basıw jeterli boladı. Bir neshe yasheykadag’ı mag’lıwmatlardı o’shiriw ushın bolsa, tazalanıwı kerek bolg’an yasheykalar ajıratıladı, son’ DELETE tu’ymesi basıladı. Esletpe: yasheykanı aktivlestiriw degende tablitsa kursorın kerekli tablitsa ishine alıp o’tiw tu’siniledi. Yasheykadag’ı mag’lıwmatlardı almastırıw Yasheykadag’ı mag’lıwmatlardı almashtırıw ushın yasheykanı aktivlestirip, jan’a mag’lıwmatlar kiritiledi. Bunda aldıng’ı mag’lıwmatlar o’shirip taslanadı. Bulardı orınlaw natiyjesinde yasheykanın’ aldıng’ı man’isi menen jan’a man’isi almasadı, lekin formatlaw atributları bul yasheykada saqlanıp qaladı. Yasheykadag’ı mag’lıwmatlardı redaktorlaw Eger yasheykadag’ı mag’lıwmatlar az bolsa, jan’a mag’lıwmatlardı kiritiw jolı menen de almastırıp ketiw mu’mkin. Biraq yasheykada jaylasqan mag’lıwmatlar uzın tekst yaki quramalı formula bolsa da og’an onsha u’lken bolmag’an o’zgerisler kiritiliwi kerek bolsa, yasheyka ishindegi mag’lıwmatlar reaktorlanadı. Barlıq mag’lıwmatlardı qayta kiritiw talap qılınbaydı. Yasheykadagi mag’lıwmatlardı redaktorlaw to’mendegi u’sh usılda alıp barıladı: • Mısh ko’rsetkishin yasheykag’a keltirip, shep tu’ymesi eki ma’rte tezlikte basıladı. Bul usıl mag’lıwmatlardı tuwrıdan-tuwrı redaktorlaw imkanın beredi. • F2 tu’ymesin basıw arqalı. Bul da yasheykadag’ı mag’lıwmatlardı tuwrıdan-tuwrı redaktorlaw imkanın beredi. • Redaktorlaw kerek bolg’an yasheykanı aktivlestiriw de ha’m mısh ko’rsetkishi ja’rdeminde kursordı formulalar qatarına keltirip redaktorlaw. Bul mag’lıwmatlardı formulalar qatarınan turıp redaktorlaw imkanın beredi. Mag’lıwmatlardı redaktorlawda joqarıda keltirilgen usıllardan qa’legen birin isletiw mu’mkin. Ayırım paydalanıwshılar yasheykadag’ı mag’lıwmatlardı tuwrıdan-tuwrı redaktorlaw usılınan, ayırımları bolsa formulalar qatarınan turıp redaktorlaw usılınan paydalanadı. Bul barlıq qılıng’an isler formulalar qatarındag’ı u’sh tuyme (piktogramma) payda bolıwına alıp keledi. Yasheykalardı redaktorlaw a’piwayı jag’dayda a’melge asırılıp, tekstte tablitsa kursorı tekst kursorına aylanadı ha’m onı basqarıw tu’ymeleri ja’rdeminde jıljıtıw mu’mkin boladı. Siz redaktor qılıng’annan keyin aldıng’ı jag’dayg’a kaytpaqshı bolsan’ız, «Pravka»— «Otmenit» buyrıg’ın yaki Ctrl+Z tu’ymelerin ten’dey basın’. Sonda yasheykadag’ı baslang’ısh mag’lıwmatlar qayta tiklenedi. Mag’lıwmatlardı qayta tiklew basqa a’mellerdi orınlamastan tezlik penen qılınıwı kerek. Keri jag’dayda, yag’niy basqa mag’lıwmatlar kiritilse yaki basqa buyrıqlar orınlansa, keyin qaytıw amelge aspaydı.
Ayırım jag’daylarda bir yasheykadag’ı mag’lıwmatlardın’ nusqasın basqa yasheykag’a yaki diapazong’a o’tkeriwge tuwrı keledi. Bul islerdi elektron tablitsada nusqalaw buyrug’ı arqalı a’melge asırıw mu’mkin. Nusqa ko’shiriw bir neshe usılda a’melge asırıladı. • Yasheykadagı mag’lıwmatlardı basqa yasheykag’a ko’shiriw. • Yasheykadan mag’lıwmatlardı diapazong’a ko’shiriw. Bunda belgilengen diapazonnın’ ha’r bir yasheykasında ko’shirilip atırg’an yasheyka mag’lıwmatları payda boladı. • Diapazonnan diapazong’a ko’shiriw. Diapazon o’lshemleri bir qıylı bolıwı kerek. Yasheykadan nusqa ko’shiriwde onın’ ishindegi mag’lıwmatlardı da o’zgeriwshler menen birge barlıq formatlaw atributları da ko’shiriledi. Nusqalaw eki basqıshta a’melge asırıladı: 1. Nusqa ko’shiriw ushın yasheyka yaki diapazondı ajıratıw ha’m onı buferge ko’shiriw. 2. Tablitsa kursorın nusqa jaylastırılıwı kerek bolg’an diapazong’a o’tkeriw ha’m buferge ko’shirilgen mag’lıwmatlardı og’an kiritiw. Alıng’an nusqa tiyisli yasheyka yaki diapazong’a qoyılg’annan keyin Excel bul yasheykadan mag’lıwmatlardı jog’altadı. Sonın’ ushın eger yasheykadag’ı aldıng’ı informatsiyalar za’ru’r bolsa da’rhal «Pravka»—»Otmenit» buyrıg’ın beriw yaki Ctrl+Z tu’ymelerin birge basıw kerek.
Nusqa ko’shiriw amelin orınlaw ushın standart u’skeneler panelinde 2 tu’yme (piktogramma) bar. Bular nusqalanıp atırg’an mag’lıwmatlardı yadqa alıw (buferge nusqa alıw) ha’m yadtan shıg’arıw (buferden nusqanı shıg’arıw) tu’ymeleri, yag’niy Kopirovat v bufer ha’m Vstavit iz bufera Eger mısh ko’rsetkishi yadqa alıw Kopirovat v bufer (Buferge nusqa alıw) tu’ymesine alıp kelgen jag’dayda basılsa, ajıratılg’an yasheykadag’ı mag’lıwmatlar yadqa alınad. Sonnan son’ qoyılatug’ın yasheykaaktivlestirilip, yadtan shıg’arıp Vstavit iz bufera (Buferdegi nusqanı kiritiw) tu’ymesine mısh ko’rsetkishi alıp kelip basıladı. Su’yrep o’tiw a’meli arqalı nusqa ko’shiriw Excel de nusqa ko’shiriw kerek bolg’an yasheyka yaki diapazonnan mag’lıwmatlardı su’yrep alıp o’tiw arqalı nusqa ko’shiriwdi a’melge asırıw mu’mkin. Nusqa ko’shiriw kerek bolg’an yasheyka (diapazon) dıajıratp, onan keyin mısh ko’rsetkishin yasheyka (diapazon) shegaralarınan birine alıp keling. ko’rsetkish strelkag’a aylang’anınan son’ Ctrl tu’ymesin basın’. Ko’rsetkishte qosımsha «+» belgisi payda boladı. Son’ mag’lıwmatlardı tan’lag’an yasheykan’ızg’a su’yrep alıp o’tiwin’iz mu’mkin. Alıp o’tilip atırg’anda Ctrl tu’ymesi basıp turıladı. Usınday jag’dayda aldıng’ı yasheykadag’ı mag’lıwmatlar saqlanıp qaladı. Ctrl tu’ymesi basılmasa aldıng’ı yasheyka mag’lıwmatlardı o’zinde saklamay, keyingi yasheyka mag’lıwmatına aylanib qoladı. Yasheyka yaki diapazondag’ı mag’lıwmatlardı almashtırıw Yasheyka yaki diapazon mag’lıwmatların basqa yasheykalarg’a alıp o’tiw waqtında bul mag’lıwmatlardı basqasına almashtırıw da mu’mkin. Bunin’ ushın yasheyka yaki diapazon ajıratıp alınadı ha’m mısh ko’rsetkishi bul yasheyka yaki diapazon shegaralarınan birine alıp kelinedi. Mısh ko’rsetkishi ornında strelka payda bolg’annan son’ kerekli yasheykag’a alıp (su’yrep) o’tiledi.. Avtotoltırıw markeri Excel de sonday bir arnawlı imkaniyat bar, bul avtomatik toltırıw dep ataladı. Avtomatik toltırıw diapazon yasheykalarına sanlı ma’nislerdi de tekst elementlarin kiritiwdi ansatlastıradı. Bunin’ ushın toltırıw markeri isletiledi. Ol aktiv yasheykanın’ on’ mu’yeshinde jaylasqan kishi kvarattan ibarat. Ayırim jag’daylarda yasheyka ishindegi mag’lıwmatlardı qon’sı yasheyka (diapazon)g’a ko’shiriwge de tuwrı keledi. Qon’sı yasheyka yaki diapazong’a ko’shiriw usıllarınan biri tan’lang’an yasheykalar toplamın toltırıw markerin alıp o’tiw. Bunda Excel berilgan yasheykalardag’ı mag’lıwmatlardı alıp o’tiwde ajıratip ko’rsetilgen yasheykalarg’a nusqasın ko’shiredi.
Formula — bul bar ma’isler tiykarında jan’a ma’islerdi esaplawshı ten’leme. Formulalar ja’rdeminde elektron tablitsada ko’p paydalı islerdi a’melge asırıw mu’mkin. Elektron tablitsalar formulalarsız a’piwayı tekst redaktorına aylanıp qaladı. Formulalarsız elektron tablitsalardı ko’z aldımızg’a keltiriw qıyın. Tablitsag’a formulanı kiritiw ushın onı kerekli yasheykag’a kiritiw kerek. Formulalardı da basqa mag’lıwmatlarday o’zgertiw, tan’law, olardan nusqa ko’shiriw ha’m o’shiriw mu’mkin. Formuladag’ı arifmetik a’meller sanlı ma’islerdi esaplawda, arnawlı funktsiyalar tekstlardi qayta islewde ha’mde yasheykadag’ı basqa ma’islerdi esaplawda isletiledi.
Formula to’mendegi elementlerden qa’legenin o’z ishine alıwi mu’mkin: — Operatorlar. Bir-birden ashıq operatordan du’zilgen formulanı du’ziwde Excel bul operatorlardı analiz qıladı. Bunda standart matematik qag’ıydalarg’a tiykalanadı. (Arifmetik a’mellerdi orınlaw ta’rtibi saqlanıp qaladı.) Excelde formulalardı esaplaw ha’m orınlaw to’mendegi ta’rtip tiykarında a’melge asırıladı: Birinshi bolıp skobka ishindegi an’latpalar qarap shıg’ıladı. Onnan keyin a’meller orınlaw ta’rtibi saqlang’an jag’dayda operatorlar orılanadı. Eger formulalarda birdey ta’rtipli bir neshe operatorlar bolsa, olar izbe-iz shepten on’g’a qarap orılanadı. To’mendegi tablitsada formulalarda qollanatug’ın operatorlardın’ orınlanıw ta’rtibi ko’rsetilgen. — Diapazon ha’m yasheykalarg’a jiberiw— kerekli mag’lıwmatlardı saqlawshı diapazon ha’m yasheykalar atı yaki manzili ko’rsetiledi. Ma’selen: D10 yaki A1:E8. — Sanlar. • Jumıs tablitsa funktsiyaları. Ma’selen, SUM. Eger formula yasheykag’a kiritilse onda yasheykada kiritilgen formula tiykarındagı esap-kitap natiyjesi ko’rinedi. Lekin formulanin’ o’zi tiyisli yasheyka aktivlestirilse formulalar qatarında payda boladı. Formulalar barlıq waqıtta «=» belgisi menen baslanadı. Usı belgi ja’rdeminde Excel tekst ha’m formulalardı parqlaydı. Yasheykag’a formulalardı kiritiwdin’ eki usılı bar: 1. Formulanı klaviatura arqalı kiritiw: «=» belgisin kiritip, keyin formulalar kiritiledi. Kiritiw payıtında belgiler formulalar qatarında ha’mde aktivlesken yasheykada payda boladı. Formulalardı kiritiwde a’dettegi redaktorlaw tu’ymelerinen paydalanıw mu’mkin. 2. Yasheykalar manzilin ko’rsetiw jolı menen formulalar kiritiw: Bul usılda da formulalar klaviaturadan kiritiw arqalı, lekin kemirek paydalang’an halda a’melge asırıladı. Usı usılda yasheykalar manzilin kiritiw ornına olar ko’rsetiledi. Ma’selen, A3 yasheykag’a =A1+A2 formulasın kiritiw ushın to’mendegilerdi orınlaw kerek. • tablitsa kursorı A3 yasheykag’a o’tkeriledi;
• mısh ko’rsetkishi A1 yasheykag’a alıp barıladı ha’m shep tu’ymesi basıladı. Na’tiyjede yasheyka ajıratıp ko’rsetiledi, yag’niy onın’ qosımshasında ha’reketleniwshi ramka (rom) payda boladı. A3 yasheykası formulalar qatarında—A1 yasheyka manzili ko’rinedi. Jag’day qatarında bolsa «Ukajite» jazıwı payda boladı: · «+» belgisi kiritiledi.Na’tiyjede ha’reketleniwshi ramka jog’alıp, ja’ne «Vvod» so’zi shıg’adı; • mısh ko’rsetkishi A2 yasheykag’a o’tkeriledi ha’m tu’ymesi basıladı. Formulag’a A2 yasheyka ko’shiriledi; • ENTER tu’ymesin basıw menen formulanı kiritiw juwmalanadı. Yasheyka manzilin ko’rsetiw usılı klaviatura ja’rdeminde kiritiw usılınan an’sat ha’m tez orılanadı. Formulalardı basqa jumıs tablitsalar yasheykalarına da jiberiw mu’mkin, basqasha aytqanda, formulalar bir neshe orında ta’kirarlanıwı mu’mkin. Ha’tte, basqa jumıs kitabındag’ı jumıs tablitsalarda da. Bunin’ ushın Excel de arnawlı jazıw isletiledi.
Ha’rekettegi jumıs kitabındag’ı mag’lıwmatlardı basqa jumıs kitabındag’ı yasheykag’a o’tkeriw to’mendegi usıllardan paydalanıp isletiledi: Orın atı. Yasheyka ma’nzili. Basqasha aytqanda, yasheyka ma’nzili aldına orınnın’ atı u’ndew belgisi menen qoyıladı. Ma’selen, =A1Hlist1!A2 Bul formulada ha’rekettegi jumıs tablitsadag’ı A1 yasheyka man’isi A2 yasheyka man’isine ko’beytiledi ha’m «List2» jumıs betinde jaylasadı. Eger jo’netiwde jumıs tablitsanın’ atı bir yaki bir neshe boslıqtı o’z ishine alsa, tablitsanın’ atı bir qostırnaq ishine alınıp ko’rsetiledi. Ma’selen, =A1 ’Barlıq bo’limler’!A2. Basqa jumıs kitabı yasheykalarına mag’lıwmatlardı o’tkeriw Basqa jumıs kitabı yasheykalarına mag’lıwmatlardı o’tkeriw ushın to’mendegi formatlardan paydalanıladı: =[Jumıs kitabı atı] Bet atı! Yasheyka manzili Yasheyka manzili aldına jumıs kitabı atı jazılıp, kvadrat skobkalarda alınadı ha’m jumıs tablitsa atı u’ndew belgisi ja’rdeminde ko’rsetiledi. Ma’selen, =[Byudjet.xls]List1!A1 Eger jumıs kitabı atında bir yaki bir neshe boslıq bolsa, onda onın’ atı bir qostırnaq ishine alınıwı kerek. Ma’selen, =A1H '[Byudjet na 1999]List1!'A1
1. Excel programması ne ha’m ne ushın islep shıg’arılg’an? 2. Excel de mag’lıwmatlar qanday ko’riniste jazıladı? 3. Excel de sanlardı kiritiw usılları qanday? 4. Jumıs kitabı degen ne ha’m ol nelerdi o’z ishine aladı? 5. Excel programmasın iske tu’siriw usılların aytıp berin’. 6. Yasheyka yaki diapazondı ajıratıp ko’rsetiw qanday a’melge asırıladı? 7. Jan’a jumıs kitabı qanday jaratıladı? 8.. Jumıs kitabina jan’a betler kiritiw qanday a’melge asırıladı? 9. Jumıs kitabınan betler qanday alıp taslanadı? 10. Yasheyka ken’ligi ha’m biyikligi qalay o’zgertiledi? 11. Yasheykadag’ı mag’lıwmatlardı redaktorlaw qaysı usıllar menen a’melge asırıladı? 12. Formulalar qanday elementlarden du’ziledi?
Reje:
Funktsiyalar menen islew Funktsiya — bul formulalarda qollanatug’ın kiritip qoyılg’an tayar u’skeneler ka’lbib. Olar quramalı bolg’an matematikalıq ha’m logikalıq a’mellervi orınlaydı. Funktsiyalar to’mendegi islervi orınlaw imkanın beredi. 1. Formulalarvı qısqartıw. 2. Formulalar boyınsha basqa orınlap bolmaytug’ın esap islerin orınlaw. 3. Ayırım redaktorlaw ma’selelerin orınlawı tezlestiriw. Barlıq formulalarda a’piwayı () skobkalar isletiledi. Skobka ishindegi mag’lıwmatlardı argumentler dep ataladı. Funktsiyalar qanday argumentler isletilip atırg’anına ko’re bir-birinen parq qıladı. Funktsiyanin’ tu’rlerine qarap olar to’mendegishe isletiliwi mu’mkin: — argumentsiz; — bir argumentli; — qayt etilgen sheklengen argumentler sanı menen; — belgisiz sandag’ı argumentler sanı menen; — sha’rt bolmag’an argumentler menen. Funktsiyada argumentler isletilmese de, bos skobkalar ko’rsetiliwi lazım. Ma’selen, =RAND(). Eger funktsiyada birden artıq argument isletilse, olar arasına toshkalı u’tir (;) qoyıladı. Formulalarg’a funktsiyanı kiritiwdin’ eki usılı bar: klaviatura ja’rdeminde qolda kiritiw ha’m Excel degi «Master funktsiy» piktogramması arqalı kiritiw. Funktsiyanı kiritiw usıllarınan biri qolda klaviaturadan funktsiya atı ha’m argumentler dizimin kiritiwden ibarat. Excel funktsiyanı kiritiwde onın’ atındag’ı belgilerdi joqarı registrge o’zgertedi, sebebi formula ha’m funktsiyalarda kishi ha’ripler isletiw mu’mkin. Eger programma kiritilgen tekstti joqarı registrge o’zgertpegen bolsa, demeek, ol jazıwdı funktsiya dep qabıl qılmag’an, yag’nıy funktsiya qa’te kiritilgen boladı. Excel degi «Master funktsiy» funktsiya ha’m onın’ argumentin yarim avtomatik ta’rtipte kiritiwge imkan jaratadı.
1. Eger tan’lang’an funktsiya haqqında qosımsha mag’lıwmat almaqshı bolsan’ız, onda mısh ko’rsetkishin «Spravka» tu’ymesine alıp barıp basın’. 2. Jan’a funktsiyanı kiritiwde «Master funktsiy» avtomatik ra’wishte qatar basına «=» (ten’) belgisin qoyadı. 3. «Master funktsiy» di shaqırıwda yasheyka bos bolmasa, onda yasheykadag’ı mag’lıwmatlardı o’shirip taslanadı. 4. «Master funktsiy» di bar bolg’an formulag’a jan’a funktsiyanı kiritiwde qollaw mu’mkin. Bunın’ ushın formulanı redaktorlawda funktsiya kiritiliwi kerek bolg’an orında kursordı kiritiw, keyin bul kiritiwdi a’melge asırıw ushın «Master funktsiy» di iske tu’shiriw kerek.
Diagrammalar grafikler depte ataladı. Olar elektron tablitsalardın’ ajıralmas bo’limi. Diagramma — sanlı tablitsa ko’rinisinde berilgen informatsiyalardı ko’rgizbeli payda etiw usılı. Mag’lıwmatlardı diagramma fomasında payda etiw orınlanıp atırg’an isei tez tu’siniwge ha’m onı tez sheshiwge ja’rdem beredi. Ma’selen, diagrammalar ju’da’ u’lken ko’lemdegi sanlardı ko’rgizbeli ko’rinislew ha’m olar arasındag’ı baylanıstı anıqlawg'a ju’da’ paydalı. Diagrammalar tiykarinan sanlar menen jumıs isleydi. Bunın’ ushın jumıs tablitsa iueshtvu bir neshe san kiritiledi, son’ diagramma du’ziwge kirisiledi. A’dette, diagrammalar ushın paydalanıp atırg'an mag’lıwmatlar bir orında jaylasqan boladı. Biraq bul sha’rt emes. Bir diagramma mag’lıwmatlardı ko’p sanlı jumıs betleri ha’m ha’tte jumıs kitablardan da alıwı mu’mkin. Excel de du’zolgen diagrammaları jaylastırıwın’ eki variantı bar: 1. Diagrammanı bettin’ ishki elementi sıpatında tuwrıdan-tuwı betke kiritiw. 2. Jumıs kitabinın’ jan’a diagrammalar betinde diagramma kiritiw. Diagramma beti jumıs kitabinın’ betinen bir diagrammanı saqlawı ha’m yasheykaları bolmag’anlıg’ı menen parq qıladı. Eger diagramma beti aktivlestirilse, onda Excel menyui u menen islew ushın sa’ykes halda o’zgeredi. Diagrammanı jaylastırıw usıllarına qaramastan, diagramma ko’riw protsessin tuwrıdan-tuwrı basqarıwı mu’mkin. Ren’lerdi o’zgertiw, shkala masshtabın o’zgertiw, tu’r (setka) shızıklarına qosımshalar kiritiw ha’m basqa elementlerdi qollaw mu’mkin. Excel diagramması jumıs tablitsa betinin’ mag’lıwmatları menen tuwra baylanıslı. Jumıs tablitsa betindegi mag’lıwmatlar o’zgertilse, tez olarg’a baylanıslı bolg’an diagramma sızıqları o’zgeredi. Diagrammalardın’ bir neshe tu’rleri bar: sızıqlı, do’n’gelek, grafik formadag’ı ha’m basqalar. Excel de diagrammaların’ qa’legen tu’rin du’ziw mu’mkin. Ayırım diagrammalar ju’da’ quramalı formalardı da ko’rsetedi. Ma’selen, japıraqlı, koltso ta’rizli ha’m t.b. Diagrammalar payda etilgennen keyin ol o’zgermes jag’dayda bolmaydı, balkim barlıq waqıtta onın’ formasın o’zgertip turıw ha’m arnawlı formatlaw atributların qosıw, jan’a mag’lıwmatlardı toplamı menen toltırıw, bar mag’lıwmatlar toplamın basqa diapazon yasheykalardan paydalanatug’ın qılıp mag’lıwmatlardı o’zgertiw mu’mkin. Basqa grafik ob’ektler kibi diagrammalardı bir jerden ekinshi jerge ko’shiriw de mu’mkin. Onın’ o’lshemlerin, qatnaslaın o’zgertiw, shegaraların durıslaw da olar u’stinde basqa a’mellerdi orınlaw da mu’mkin. Payda etilgen diagrammaga o’zgertisler kiritiw ushın mısh ko’rsetkishinin’ shep tu’ymesin eki ma’rte basıw kerek boladı. Bunda diagrammalar aktivlesip, Excel menyui diagrammalar menen islew ushın kerekli buyrıqlardı ko’rsetedi. Payda etilgen diagrammalardın’ tiykarg’ı abzallıg’ı sonda, olardı diagramma du’ziw ushın paydalanılg’an mag’lıwmatlar qasına jaylastırıw mu’mkin. Ayrıqsha bette jaylastırılg’an diagrammalar tolıq betti iyeleydi. Egerde bir neshe diagramma du’zbekshi bolsan’ız, onda ha’r birin ayrıqsha betlerge jaylastırıw maqsetke muwapıq. Sonda bettegi diagrammalardın’ «kurinerlilik da’rejesi» saqlanadı. Bunnan tısqarı, bul usıl quılg’an diagrammalardı tez tabıw imkanın beredi, sebebi bul jag’dayda diagramma betinin’ yarlıgına sa’ykes atlar beriw mu’mkin.
«Master diagramm» ja’rdeminde payda etilgen diagrammalar qurıw ushın to’mendegi usıllardan paydalanıladı: • Diagramma ushın kerekli mag’lıwmatlar ajıratıp alınadı ha’m «Vstavka»—«Diagramma» buyrıqları tan’lanadı. • Diagramma ushın kerekli mag’lıwmatlar ajıratıp alınıp, mısh ko’rsetkishi «Master diagramm» piktogrammasına alıp kelinedi ha’m basıladı. Mag’lıwmatlardı ajıratıp alıwda diapazong’a qatar ha’m bag’ana zagolovkası kibi elementlerdide kiritiw usınıs etiledi. Mag’lıwmatlar ajıratıp ko’rsetilgennen son’ «Master diagramm» iske tu’siriledi. 1. Eger «Master diagramm» dı iske tu’siriw aldınan yasheykalar diapazonı belgilengen bolsa, onda diapazon ma’nzili Diapazon maydonshasında payda boladı. Keri jag’dayda diagramma ushın mag’lıwmatlardı o’z ishine alg’an yasheykalar diapazonı ko’rsetiliwi za’ru’r. Diapazondı ko’rsetiw qolda yaki tuwrıdan-tuwrı bette ko’rsetilgen halda a’melge asırılıwı mu’mkin. 2. Ekinshi basqıshta du’zilip atıg’an diagrammanın’ tiykarg’ı ko’riisin anıqlaw kerek. Diagrammalardın’ tiykarg’ı ko’rinisleri 15 bolıp, olar sha’rtli belgiler, piktogrammalar ko’rinisinde keltirilgen. 3. Bul basqıshta tan’lap alıng’an diagrammalardın’ tu’rli ko’rinisleri ko’rsetiledi. 4. To’rtinshi basqıshta mag’lıwmatlar toparın tan’lap alıw (qatada, tu’ymeshede) ha’m qanday mag’lıwmatlardı zagolovka sıpatında alıw kerekligi ko’rsetiledi. U’lgi aynasında siz diagrammalar ko’rinislerin baqlap barıwın’ız mu’mkin. 5. Beshinshi basqıshta atlar mazmunı ha’m koordinata oqlarının’ mazmunı anıqlastırıladı. Ayrıqsha bette jan’a diagramma jaratıw ushın mag’lıwmatlar ajıratıp alınıp, F11 tu’ymesi basıladı. Na’tiyjede jan’a diagramma beti payda boladı ha’m ayrıqsha ko’rsetpesiz jaratılatug’ın diagramma ko’rinisi payda boladı. Diagramma tiykarg’ı belgilengen diapazon mag’lıwmatlardınan du’ziledi ha’m bunda «Master diagramm» qatnaspaydı. Sawal ha’m tapsırmalar 1. Excel de funktsiya egen ne? 2. Funktsiyalar qanday islerdi orınlaw imkanın beredi? 3. «Master funktsiy» qanday jumıs orınlaydı? 4. «Master funktsiy» menen funktsiyalar qanday kiritiledi? 5. Diagramma ne ha’m ol qanday isleydi? 6. Excel de diagrammalardı jaylastırıw usılları qanday? 7. Diagrammalardın’ qanday tu’rleri bar? 8 «Master diagramm» qanday jumıs orınlaydı ha’m u qanday iske tu’siriledi?
Reje:
Microsoft Power Point — universal imkaniyatları ken’ bolg’an, ko’rgizbeli grafika a’meliy programmaları qatarına kiredi ha’m tekst, su’wret, sızılma, grafikler, animatsiya effektleri, dawıs, videorolik ha’m basqalardan quralg’an slaydlardı jaratıw imkanın beredi. Slayd— ma’lim bir o’lshemge iye bolg’an baylanıs betleri esaplanadı. Onda qandayda bir maqset penen jaratılıp atırg’an ko’rsetiw elementleri jaylasadı. Slaydlar izbe-izliginen ibarat tayar ko’rgizbeni kompyuter ekranında, videomonitorda, u’lken ekranda ko’rsetiw mu’mkin. Ko’izbeni sho’lkemlestiriw — slaydlar izbe-izligin proektlew ha’m bezew degeni. Usınıw informatsiya texnologiyasının’ na’tiyjeliligi ko’p ta’epten usınılıp otırg’an shaxsqa, onın’ ulıwma madeniyatı, so’ylew madeniyatı ha’m t.b.larg’a baylanıslı ekenligin de umıtpaw lazım. Power Point programması Microsoft firmasının’ Windows qabıg’ı astında jaratilg’an bolıp, usı programma prezentatsiyalar (prezentatsiya qılıw, yag’niy tanıstırıw) menen islew ushın en’ qolay bolg’an programmalıq qurılmalardan biri. Bul programma arqalı barlıq ko’gizbeli qurallardı jaratıw ha’m ba’zı orınlarda bolsa mag’lıwmatlar bazası sıpatında da qollaw mu’mkin. Ayırım hallarda bul programmadan multimediya qurılmaların basqarıw ha’m olardı qollap, ko’rsetiwshi qurılmalarg’a o’tkeriw wazıypaların da orınlaw mu’mkin. Programmadag’ı tiykarg’ı tu’sinikler bu — slayd ha’m prezentatsiya tu’sinikleri. Prezentatsiya (prezentatsiya) — jaratılıp atırg’an slaydlar tu’rkimi ha’m onı ko’rsetiw ushın beriletug’ın fayl atı. Ma’selen: Prezentatsiya1 — Power Point programması ashılg’anda, zagolovkalar qatarında payda bolıp, jaratilg’an yaki jaratilip atirg’an prezentatsiyan’ sol waqıttag’ı atı esaplanadı. Bul attı keyinsheli o’z qa’legenin’izshe almastırıwın'ız mu’mkin. Power Point iske tu’sirilgende ekranda prezentatsiya jaratıw baylanıs aynasın ko’riw mu’mkin. Bul baylanıs aynası arqalı prezentatsiya jaratıw tu’rin tan’lap alıw mu’mkin boladı. To’mendegi 4 tiykarg’ı bo’lim berilgen, olardın’ ha’r biri haqqında qısqasha toqtalıp o’temiz.
Ha’r bir paydalanıwshı programmada jumıs alıp barıwı ushın joqarıdag’ı bo’limlerden birin o’z maqsetine ko’re tan’lap aladı. Programma jumısın bos prezentatsiyadan da baslaw mu’mkin. Bunın’ ushın mısh ko’rsetkishi «Pustaya prezentatsiya» bo’limine alıp kelinedi ha’m «OK» tu’ymesi basıladı. Bunda to’mendegi baylanıs aynası payda boladı. Bul jerde ko’rsetilgen h’ar bir slaydtı tan’lap alıw imkaniyatı bar. Bunın’ ushın bagıt tu’ymeleri yaki mıshdan paydalanıw mu’mkin. Baylanıs aynasınan kerekli jag’day, ma’selen: «Pustoy slayd» ko’rinisi tan’lanadı ha’m «OK» tu’ymesi basıladı. Bul a’meller orınlang’annan son’ Power Point programmasının’ tiykarg’ı aynası payda boladı. Ol zagolovkalar qatarı, gorizontal menyu, u’skeneler paneli («standart», «formatlaw» ha’m su’wretler menen islew), rejim tu’ymesheleri (slaydlar rejimi, strukturalar rejimi, tan’law rejimi, prezentatsiyalar rejimi) ha’m jumıs maydandı o’z ishine aladı. Power Point ekranının’ to’mengi shep mu’yeshide jumıs rejimi ha’m onın’ tu’rearin basqarıwshı tu’ymesheler (piktogrammalar) toparı jaylasqan. Power Pointtan shıg’ıw ushın «Fayl» menyuinen «Vıxod» buyrug’ı tan’lanadı.
Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
