O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

15.3. JIYEN JIRAWDIN` «POSQAN EL» POEMASI 
Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi -tolg`awi 1937-jili Taxtako`pir rayoninin` 7-awili «Qara 
oy» degen jerde turiwshi /Ha`zirgi «O`zbekstan» kolxozi/Bektursin degen jiraudan S.Ma`wlenov, 
Sh.Xojaniyazovlar ta`repinen jazip aling`an. Bektursin jiraw buni bir kitaptan yadlap 
u`yrengenligin aytadi. Bul poemanin` ko`lemi 2 min` katarg`a shamalasadi. «Posqan el» uaqiyasi 
tariyxiy xu`jjetlerge qarag`anda 1760-62-jillarda Sirdar`yanin` to`mengi ta`repinde Jan`a dar`ya, 
Quwandar`ya boylarinda otirg`an qaraqalpaqlardi qazaq xani ERALI xannin` qirg`ing`a ushratiwi 
sebepli ata jurti Turkistan di posip ko`shiui, Xorezm shuqirina qaray ig`isiwi ma`selelerin so`z 
etiuge qaratiladi. Izertlewshi A.Karimovtin` miynetinde «Posqan el» tolg`awinin` mazmuni teren` 
u`yrenilgen. 75-77-betlerde ol tolg`awdin` mazmunin` qisqasha bayanlaydi. /Buni konspekt aliw 
kerek /»Posqan el» tolg`awinin` do`retiliwi haqqinda ken tu`rde mag`liwmatlar beredi. Jiyen jiraw 
qaraqalpaq xorezmge ko`ship kelgennen keyin , Aral ten`izine, onin` qubla ta`repindegi atawlarg`a 
/Terbenbes, Munaytpas/ A`mudar`ya tarmaqlari Ko`k o`zek boyina kelip qonislag`annan keyin 
shig`arg`an degen mag`liwmatlardi keltiredi. «Posqan el» shig`armasi xaliq tilinde «tolg`aw « dep 
te «poema» depte aytilip ha`m jazilip ju`rgenligin aytadi. Tiykarinda bular ekeuin bo`lip qarawg`a 
bolmaydi. Bular ishki ta`repinen bir-birine jaqin turadi. Tolg`aw didaktikaliq poeziya tu`rinde 
jatadi. Bular ja`miyet qubilislarin jay tu`rinde g`ana su`wretlew emes, turmisti baqlap sol jo`ninde 
juwmaqli pikir ju`ritedi. Geypara tolg`aw formasinda jazilg`an shig`armalar o`zinin` ko`lemi 
syujeti jag`inan poemag`a ku`ta` jaqin turadi. Onday tolg`awlar mazmun, obraz ha`m jasawi, 
kompozitsiyasi jag`inan poemanin` talaplarina toliq juwap beredi. Bunday tolg`awlarda zaman, 

---

- 78 - 
da`wir jag`day ko`birek lirikaliq sheginisler menen so`z etiledi. Bul talapqa Jiyennin` «Posqan el» 
tolg`awi toliq sa`ykes keledi. Bul shig`armanin` sirtqi formasi jag`inan tolg`awliq xarakterge iye 
bolg`ani menen onin` ishki syujetlik mazmuni, kaharman obrazlarina xarakteristika beriw, 
kompozitsiya ta`repinen ko`birek poemag`a usaydi. A`debiyat teoriyasinda bilay aniqlama beriledi: 
«Poema ko`rkem a`debiyattin` liroeposliq janirinin` bir tu`ri. Poemada shayir o`z kaxarmanlarinin` 
ishki keshirmeleri, minez-qulqi, is-ha`reketleri haqqinda so`z etedi. Sonin` menen bir uaqitta 
lirikaliq shig`armalarday, poemada su`wretlegen turmisliq uaqiyag`a baylanisli payda bolg`an 
o`zinin` ishki sezmlerinde bayan etedi. Poemada ka`harmanlar uaqiyag`a qatnasiwshilar boladi, olar
menen birge lirikaliq ka`hramanlar da boladi.» A`debiyat teoriyasinin` poema haqqindag`i 
talaplarina Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi sa`ykes keledi. Bul shig`armada belgili syujet ata 
jurti Turkistannan Xorezmge, A`mudar`yanin` ayaq betlerine ko`shiw, sirtqi jawlar, basqinshilar, 
baylar, biyler azaplari, jetim qiz Minayim uaqiyalari ha`m lirikaliq ka`harman sipatinda shayirdin` 
o`zinin` uaqiyanin` ishinde bolip bastan-aqirina baqlap bariwi ken` tu`rde sa`u`lelengen. Sonin` 
ushinda biz a`debiyat taniw iliminde bul shig`armani analiz etkenimizde poema geyde tolg`aw 
depte pikir ju`ritemiz. Buni liriko-psixologiyaliq poema dep qaraymiz. 
Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi tariyxta bolg`an waqiyalar tiykarinda do`retildi. Bul 
uaqiyalardi shayir o`z ko`zi menen ko`rgen, xaliq penen birge bolip awir tragediyaliq jollardi basip 
o`tken. Shubirisip posip kiyatirg`an ash xaliqtin` joldag`i awir qayg`ili azaplari ju`da` sheber 
surgun uaqiyalar negizinde aship beriledi. Poemada xaliq ta`g`dirindegi da`wir haqqiyqatlig`i ayqin 
su`wretlenedi.
Qaraqalpaq - posqan el, 
Xorezmge jetiwge, 
Ha`mmeleri buwdi bel.
Ata jurti Turkistan
O`mirlik jaylaw bolmadi.
”a`rip penen qa`serge,
Jetim menen jesirge, 
Sayasin hesh bir salmadi.
Aldi menen basshisi
Eki iynin jalmadi.
Buziq boldi iyshani, 
A`dilsiz boldi qazisi,
Gunasizdan birazdi,
Gunali dep qiyadi.
Eki jaqlap u`sh jaqlap, 
Ku`nnin` ko`zin ko`rsetpey,
Kewilge qayg`i jamadi. /27-bet/. 
«Posqan el» shig`armasinda qaraqalpaq xalqinin` tariyxina, milliy da`stu`rlerine, u`rp-
a`detlerine baylanisli en` jaqsi oy-pikirler sa`wlelengen. Shig`armanin` birinshi bo`liminde 
tosqinliqqa ushrag`an xaliq ta`g`diri, ashliqtan jolda o`lip qalip atirg`an ata-analar, emiziwli balalar, 
olardin` g`arg`a-quzg`ing`a jem bolip ko`miwsiz dalada qalip atirg`anlig`i sheber tragediyaliq 
ko`riniste jan ashirliq halatta su`wretlengen. Usinday jag`daylarda xaliq arasindag`i biri-birin o`lim 
qa`wipinen aman alip qalg`an tuwisqanliqtin` ko`rinisi ayriqsha sipatlanadi. Poemada ananin` 

---

- 79 - 
balag`a, balanin` atag`a, ag`anin` inige, qarindasqa mexribanlig`i, miyrimlilik, teren` tuwisqanliq 
sezimleri og`ada qa`sterli sezim sipatinda ta`riplengen. Bular xalqimizdin` burinnan kiyatirg`an en` 
ag`la qa`siyetleri bolip tabiladi. Jiyen jiraw usillarg`a itibar beredi. Al zalimliq, a`dilsizlik og`ada 
qatti qaralanadi. Bular ayrim adamlardin` du`n`yaparazlig`inan kelip shig`ip atirg`anlig`i ayriqsha 
ta`riyplenedi. Shig`armanin` ekinshi bo`liminde jetim qiz Minayim uaqiyasi ayriqsha orindi 
yieleydi. Shig`armadag`i Minayim qiz uaqiyasinin` o`zi de teren` adamgershilik sezimleri menen 
jirlanadi. Jiyen jirawdin` Minayimg`a bawirmanlig`i, o`limge bas tigip bolsa da azaptan 
qutqariwg`a umtilg`anliq-lari, qiz namisin qorg`aw, qa`ha`rmanliq is-ha`reketler shig`armada 
isenimli su`wretlengen. Shig`armada Ereke bay menen onin` pa`msiz ha`m miyrimsiz zalim 
balasinin` obrazi sheber jasalg`an. Olardin` jawizliqqa, iplasliqqa tiykarlang`an haywanliq is-
ha`reketleri turmis shinlig`i negizinde aship ko`rsetiledi. Poemada bulardin` basqa da uaqiyalar: jol 
azabi, ashliqtan qisiliwlar, esap-sansiz qirg`ing`a ushrag`an xaliqtin` tragediyaliq ko`rinisleri, 
Terbenbes, Munaytpas degen atawlarg`a kelip qonis basqannan turmis, baliqshiliq penen ku`n 
ko`riw, mehribanshiliq, qazag`a tu`sken baliqlardi barliq awil adamlarina ten` bo`lip beriw, teren` 
awizbirshilik sezimleri ju`da` sheber bayanlang`an. Bul poemada baylardin` - jer iyelewshilerdin` 
obrazi, bayliqqa semirgen kelbeti sheber aship berilgen. 
Baylardin` posip ko`shiwi,
Jeri jetpey ko`shken joq. 
Buyaqqa ketken ashlarg`a,
Jer bermestin` hiylesi,
- dep jazip olardin` ziqna, qarapayim adamlardi eziwge qaratilg`an miyrimsiz obrazi jasaladi. 
Shig`armada usinday miyrimsizlik Jiyen menen ashtan-ash su`wretlenip kiyatirg`an jetim 
Minayimnin` Ereke bay menen onin` balasinin` ko`ship qonislandirip otirg`an jerinde ushrasqan 
payitta ju`zege keledi. Ereke bay da jetim qiz Minayimnin` qa`wendersizligi, ele onin` jas ekenligi 
haqqinda oylanbaydi. oni xorlag`isi keledi. Jiyen jiraw adamdi xorlag`isi kelgen a`sirese qiz 
balanin` namisina tiygen adamlar menen janin ayamastan gu`resedi. Biraq jawiz baylar Jiyendi 
xaldan tayg`ansha urip- azaplap taslap ketedi. 
Ereke baydin` usinday zulimlig`i, onin` balasinin` satiraliq bag`darda sipatlang`an unamsiz 
obrazi-tipi ju`da` sheberlik penen jasalg`an. 
Tan` saz berip atqanda,
Bir bay ko`shke ilestik. 
Otir eken dem alip,
Tu`sirip barliq zatlarin. 
Qursaqlarin qampaytip,
Qa`ha`rlengen tu`klerin,
Onnanda beter uzaytip.
Bul bir asqan bay eken.
To`rt tu`ligi say eken.
Bidim-bidim bet awizi, 
Bir balasi bar eken.
Otir eken to`rinde, 

---

- 80 - 
Tamaq iship tamsanip.
Toyg`annan son` tamaqqa, 
Qayta-qayta kekirip
;
-Qasindag`i jas qizdi, 
Qayda alip barasan`
?!
Mag`an ber mina qizin`di, 
Xayaliqqa alaman,
Jaman bolsa negizi,
Qoy keynine salaman,
Aytqanimdi qilmasa,
Qarqiritip shalaman.
Shig`armada usinday ko`z qaraslardi baylarlardin` kelbeti aship beriledi. Shayir usilardi 
tag`ida teren`irek pikirler menen olardin` negizinin` jaman ekenligin ayriqsha ug`indiradi.
Bayg`a bir pul o`lgenin`,
Qarauitip qan jutip, 
Ko`zdin` jasin ishkenin,
Doslarim bir pul olarg`a, 
Ottay so`nip o`shkenin. 
«Posqan el» poemasinda xaliqtin` bir o`mir tariyxi ju`da` ko`rkemlik su`wretlengen. Bunda 
adamg`a oy salatug`in og`ada jaqsi oy sezimler ja`mlestirip berilgen. Poemanin` su`wretlew 
bag`darinda xaliqliq naqil-maqallardan, ushirma so`zlerden, aforizmlerden, ko`rkelew qurallarinan 
ju`da` sheberlik penen paydalang`an. Shayir obraz jasawda, uaqiya ha`m ha`diyselerdi 
su`wretlewde bulardan sheber paydlang`an. A.Pirnazarovtin` kitabinda bulardin` birazi izertlengen. 
Ma`selen jol azabi da`stanliq formada giperbolaliq bag`darda bilay su`wretlenedi: 
Qiyir-qiyr sho`llerden,
Qiynalip o`tip kelemiz, 
Uzaq-uzaq jollardan,
Udayi ju`rip kelemiz. 
Qanat ku`ygen issi da,
Janip tag`i ku`yemiz. 
Bir jurtim go`ne etik,
Tabani tu`sti tas qag`ip. 
Poemada insan obrazin jasaw, onin` adamgershilikli, a`lpayim, batir, erju`rek is-ha`reketlerin 
su`wretlew og`ada sheberlik og`ada sheberlik penen iske asqan. 
Misali: Minayim obrazi bilay tu`sindiriledi. 
Qoldan ketken jetim qiz,
Ma`nisin bilsen qizil gu`l, 
Zamani kelse paqirdin`,
Sayrap turg`an jas bu`lbul. 

---

- 81 - 
Ja`ne de bilay ta`repleydi: 
Qasimdag`i ol jigit,
Jigitlerdin` sultani. 
Poemada naqilg`a aynalip keltirilgen qatarlar uaqiya ha`m ha`diyselerdi ayqin tu`sindiriwge 
qaratiladi: 
Jigittin` parqi joldas bolg`anda ayrilar, 
Ju`ktin` ko`rki arshadi,
Tu`yinin` ko`rki narshadi. 
Baydiq ko`rki mal menen,
Kwndiz tutqan parshadi. 
Adamnin` ko`rki kiyimdi,
A`sirese u`yin`de. 
Isherge tamaq bolmasa,
Kiyimin`di satasan. 
Poemada shin` dosliq, tuwisqanliq sezimler, birlik ushin gu`res, Jetim qiz Minayimdi izlew, 
qasqirlarg`a tap boliw, jol azabin shegiw, Minayimdi tabiw, Ereke baydan o`sh aliw uaqiyalari 
isenimli su`wretlengen. Bul poema xalqimizdin` tariyxin ken` tu`rde sa`wlelendirip beriwi menen 
ayriqshalanadi.