219
ozod bo’ladilar. Erkak hujayradan yetuk mikrogametalar shakllanadi va urg’ochi
hujayra (makrogametani) urug’lantiradi. Urug’langan tuxum hujayra harakatchan
bo’ladi va tezda qobiqqa o’ralib oladi. Shu yo’sinda oosista vujudga keladi.
Oosista kattalasha boradi. Unda minglab sporozoitlar shakllanadi. Oosistaning
qobig’i yoriladi, ajralib chiqqan sporozoitlar chivinning so’lagiga o’tadi. Shu
paytdan boshlab chivin kasallikni yuqtirish qobiliyatiga ega bo’ladi.
Sporogoniyaning davomiyligi parazit chivin organizmiga
tushishidan boshlab,
sporozoitlar paydo bo’lgunga qadar chivin yashab turgan tashqi muhitning
harorati, qo’zg’atuvchining turiga bog’liq. Harorat qanchalik yuqori bo’lsa, bu
jarayon shunchalik tez kechadi. +16° S dan past haroratda parazitlar rivojlanmaydi
R.vivax uchun chivin organizmidagi rivojlanish vaqti qisqa, R.falsifarum uchun
esa nisbatan davomliroq. Masalan, 20° S haroratda bu davr R.vivax uchun 19-20
kun, R.falsifarum uchun 25-26 kun, R.malariae uchun 35-36 kun, har bir bezgak
qo’zg’atuvchilarining ham bir nechta shtammlari borligi aniqlangan. Bu shtammlar
o’zining biologik xossalari bilan, kasallik chaqirishining yashirin davri, dori
moddalariga chidamliligi bilan bir-biridan farq qiladi.
Qo’zg’atuvchining turiga va shtammiga qarab kasallikning yashirin davri
quyidagi oraliqlarda bo’ladi: 3 kunlik bezgakda - 10-20 kun, tropik bezgakda 9-16
kun, 4 kunlik bezgakda 3-6 hafta. Bezgak xurujlari qonda parazitlarning ko’payishi
va eritrotsitlar butunligi buzilishiga muvofiq ravishda yuzaga chiqadi. Xuruj avval
qaltirashdan boshlanadi. Keyinchalik tana harorati 39-40
0
S gacha ko’tariladi.
Haroratning pasayishi kuchli terlash bilan kuzatiladi. Xuruj 6-10 soat davom etadi.
Bezgakning boshqa klinik belgilari taloqning kattalashuvi (splenomegaliya) va
qondagi o’zgarishlardir (anemiya, neytropeniya). Parazitning eritrotsitlarda
rivojlanish davomiyligiga (eritrotsitar shizogoniya) qarab 3 kunlik, tropik va ovale
bezgagida xurujlar 2 kundan keyin 3-kuniga qaytariladi, 4 kunlik bezgakda esa 3
kun o’tib 4-kuni kuzatiladi.
Ba’zi hollarda parazit yuqqandan so’ng bir necha kungacha harorat yuqori
bo’ladi, bu esa ko’pincha diagnostik xatoliklarga olib keladi. Yaxshi davolash
choralari o’tkazilsa xurujlar yo’qoladi, qonda parazit aniqlanmaydi. Bemorlarning
bir qismida residiv kuzatilishi mumkin. Bunga sabab davolashning yaxshi samara
bermaganligi va yakuniga yetkazilmaganligidir. Residivlarning yuzaga chiqish
vaqti kasallikni chaqirgan shtammga bog’liq.
Bezgakning ba’zi shtammlari bilan zararlaganda birlamchi belgilardan so’ng
uzoq davom etadigan latent (yashirin) davr kuzatiladi. Bu davrda qonda parazit
topilmaydi. Residivlar 7-12 oydan keyin yuzaga chiqadi. Ayrim hollarda
parazitning qonda ko’payishi harorat ko’tarilishiga olib kelmaydi. Bunday belgisiz
parazit tashuvchilar asosan malyariya ko’p tarqalgan o’choqlarda uchraydi va
aholining immunitet darajasi yuqoriligini ko’rsatadi. Parazit tashuvchilar qonida
yetilgan jinsiy hujayralar (gamontlar) va yetilmagan hujayralar doimiy ravishda
saqlanadi. Shu bois ular kasallik manbai hisoblanadi. Ayrim tashuvchilarda ham
haroratli xurujlar paydo bo’lib qolishi mumkin.
Qo’zg’atuvchining turiga qarab uning odam organizmida bo’lish vaqti har xil
bo’ladi. Agar davolash yaxshi samara bermasa, parazit tashuvchilik 1-1,5 yil
220
davom etadi (tropik bezgakda), 3 kunlik bezgakda parazit yuqqandan so’ng 15-18
oy o’tgach tugaydi. Ba’zi bemorlarda bu davr biroz cho’zilishi mumkin. R.ova1e
bezgakda residivlar 2-4 yil va undan ko’proq vaqtdan keyin yuzaga chiqadi. 4
kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi odam organizmida o’n yillab saqlanishi aniqlangan.
Lekin immunitet vujudga kelganligi sababli har doim ham parazitni mikroskop
ostida ko’rish mumkin bo’lavermaydi. Bu paytda chivinlar parazitlar bilan
zararlanmaydi. Bunday bemorlarda residivlar 15-40 yildan keyin yuzaga chiqadi.
Agar bunday kishilardan resipientga qon kuyilsa, u holda resipient qonida parazit
tez ko’payadi va bezgak kasalligini keltirib chiqaradi.
Immuniteti past odamlarda tropik bezgak og’ir asoratlar (koma, o’tkir buyrak
etishmovchiligi) bilan kechadi. Bezgakning boshqa turlari yaxshi davolansa asorat
bermaydi. Bezgak bilan kasallanmagan barcha kishilar bu kasallikka moyil bo’ladi.
Ayrim odamlarda ba’zi bir guruh qo’zg’atuvchilariga nisbatan nasliy asoslangan
chidamlilik bo’lishi mumkin.
Bu fikrimizning yaqqol dalili bo’lib G’arbiy Afrika aholisining chidamliligi
hisoblanadi. Qonida patologik o’zgarishlari bor, masalan, patologik "S"
gemoglobinli kishilar tropik bezgakka osonlikcha chalinavermaydilar.
Bezgak bilan kasallangan bemorlarda kasallik yengil shaklda o’tadi yoki
qisqa vaqt tashuvchilik yuzaga kelishi mumkin. Agar bezgak o’choqlarida
yashovchi odam boshqa hududda bir necha oy yashab yana o’z joyiga kelsa, o’tkir
bezgak bilan kasallanishi aniqlangan va isbotlangan. Bezgak kasalligi ko’p
tarqalgan
hududlarda
kasallikning
asosiy
manbai
bolalar
hisoblanadi.
Qo’zg’atuvchining barcha turlari uchun bir xil immunitet paydo bo’ladi. Keyingi
paytlarda qondagi antitelolarni aniqlash uchun serologik reaksiyalardan
(gemaglyutinatsiya) foydalaniladi. Antitelolar qonda parazitlar paydo bo’lgandan
bir necha kun o’tgach paydo bo’ladi va titri o’sib boradi. Plazmodiumlarning
eritrotsitar shakllari organizmda tarqalishi natijasida yuqori titr ma’lum vaqt
oralig’ida turg’un bo’ladi va asta-sekin pasayib boradi. Kasallikning tuzalish
bosqichiga kelganda qondagi titr pasayganligi kuzatiladi. Retrospektiv diagnostika
uchun serologik reaksiyalardan foydalanamiz.
Dostları ilə paylaş: