Xəstəlikləri” fənni Giriş. Dişlərin və ağız boşluğu selikli qişasının anatomo- fizioloji xüsusiyyətləri haqqında qısa məlumat

 
DİŞ KARİYESİNİN TƏSNİFATI  KLİNİKASI  
 
Dişlərin kariyesi çox müxtəlif olur. Təsnifat hansı əlamətin götürülməsindən asılıdır. 
Lokallaşmanı nəzərə alaraq fissur kariyes, təmasda olan səthlərin kariyesi 
(aproksimal və ya təmas) və boyunətrafı kariyes ayırd edilir. Kariyes minada, 
dentində və sementdə olur.  
Zədələnmə dərinliyi nəzərə alınmaqla topoqrafik təsnifat daha geniş yayılmışdır, o 
da müalicənin xarakterini müəyyən edir. Həmin təsnifata uyğun olaraq başlanğıc 
(ləkə mərhələsi), səthi (qüsur mina-dentin birləşməsinə çatmır), orta (dentin mina 
səthi pozulur, lakin xeyli zədələnməmiş dentin qatı qalır), dərin (pulpanın üzərində 
nazik dentin qatı olur) kariyes ayırd edilir.  
Karioz prosesə qarşı orqanizmin rezistenliyini aşağı salan faktorlar immunitetin aşağı 
olmasıdır.  
Kariyesə qarşı rezistentliyə təsir göstərən və eyni zamanda aqressiv xarakter daşıyan 
faktorlar: karbohidratlar, mikroorqanizmlər, diş ərpi, suyun tərkibindəki flüorun 
miqdarının azlığı artması ağız suyunun tərkibindəki kalsium və fosfatların minaya 
remineralladırıcı effekt verilməsi nəticələnir.  
İlkin kariyesin əmələ gəlməsi zamanı minanın səthi qatının aəthaltı qata baxmış az 
deminerallaşması onun struktur və tərkibi ilə (böyük miqdardalı flüorapatitlər, 
mikroelementlər) əlaqələndirilir. Mina səthində üzvi turşuların əmələ gəlməsinin 
davamlı olması, deminerallaşmanın dərinləşməsinə, mina prizmalarında 
kristallararası mikroboşluqların tədricən böyüməsi ilə nəticələnir. Yaranmış 
mikrodefektlərə mikroorqanizmlər rahatlıqla keçir və mina daxilində turşu 
yaratmaqla, minanın daha dərin qatlarını konusabənzər formada dağılmaya məruz 
qoyurlar. Bu ocağın uzun müddət davam etməsi minanın səthi – daha möhkəm 
qatının da həll olunması ilə nəticələnir.  
Kariyesin inkişafının istənilən mərhələsində proses dayana və yaxud da 
uzunmüddətli gedişata keçə bilər. Kliniki olaraq bu, uzun müddət dəyişməyən 
piqmentli (qəhvəyi, qara) ləkələrin əmələ gəlməsi ilə təzahür edir.  
Dişlərin kariyesinin əmələ gəlmə mexanizmi, başqa sözlə deminerallaşma prosesi 
çoxlu faktorların iştirakı ilə baş verir.  
İndiyə qədər öyrənilmiş bütün detalları ümumiləşdirsək, kariyesin əmələ gəlməsində 
iştirak edən və deminerallaşma prosesini şərtləndirən faktorların aşağıdakı 
mənzərəsi alınır:  
➢ Ağız boşluğu mikroflorasının tərkibi;  
➢ Qidanın xarakteri (karbohidratların mövcudluğu);  
➢ Ağız suyu ifrazının kəmiyyət və keyfiyyəti (ağız suyunun reminerallaşma 
potensialı, bufer xüsusiyyəti, ağız suyunun qeyri-spesifik və spesifik faktorları);  

---

➢ Orqanizmin orqan və sistemlərinin funksional dəyişiklikləri;  
➢ Orqanizmə ekstremal təsirlər (şüa təsiri).  
•  Qidalanma rejimi; 
•  Qəbul olunan flüorun miqdarı; 
Qeyd edilən bu faktorların çoxluğu heçdə kariyesin polietioloji xəstəlik olması 
anlamına gəlmir. Xəstəliyin etioloji səbəbi o faktor hesab edilir ki, o spesifik 
təzahürlər yaratmaqla xəstəliyə bais olurlar.  
Mikroorqanizmlərin rolu, kariyesin etiologiyası. Mikroorqanizmlər və karbohidratlar 
kariyesin patogenezinin əsas faktorları hesab edilirlər. Onların mina səthi ilə təması 
olmadan kariyes prosesi də baş vermir. Hətta ABŞ ədəbiyyatlarında kariyesə sırf 
infeksion mikrobioloji xəstəlik kimi yanaşılır. Hal – hazırda kariyesin baş verməsində 
mikroorqanizmlərin rolunu təsdiq edən çoxlu tədqiqatlar mövcuddur. Ağız 
boşluğunun rezident mikroflorası – ekzogen, daha çox da patogen mikrofloranın 
koloniyalaşmalarının qarşısını alan vacib müdafiə faktoru hesab edilir. Ağız boşluğu 
mikroflorasının keyfiyyət tərkibi normada daimi və stabildir. Mikrofloranın tərkibi 
ağız boşluğu orqanlarının vəziyyətindən (yumşaq və sərt toxumaların patologiyaları), 
gigiyenik statusdan, ağız suyu ifrazından, yeməyin tərkibindən və 
konsistensiyasından, ümumi somatik xəstəliklərin varlığından asılıdır. Ağız 
boşluğunda mövcud olan anomiyalar, defektlər və patoloji proseslər mikrob 
tərkibinin kəmiyyətcə dəyişməsinə - çoxalmasına səbəb olurlar. Müxtəlif 
səbəblərdən ağız suyu ifrazının və çeynəmənin pozulması mikroorqanizmlərin 
miqdarının artımına gətirib çıxarır.  
Ağız boşluğunda mikroorqanizmlərin keyfiyyət tərkibi olduqca müxtəlifdir və indiyə 
qədər 400 -ə yaxın mikroorqanizm növü müəyyən edilmişdir. Onların sırasına 
bakteriyalar, aktinomisetlər, göbələklər, sadə mikroblar, spiroxetlər, rikketsiyalarvə 
viruslar daxildirlər.  
Pulpanın iltihabının klinik əlamətləri olmayan bütün kariyes növlərini “ağırlaşmamış 
kariyes” və ya sadə kariyes – caries simplex adlandırmaq qəbul edilmişdir. Halbuki 
“ağırlaşmış kariyes” – caries complicata dedikdə, pulpit və  
periodontit düşülür.  
Plombun yanında yeni karioz boşluq yarandıqda “ikincili və ya residivləşən kariyes” 
(caries recidiva s. secundaria) termini işlədilir.  
Bəzi müəlliflər kariyesin klinik gedişə görə kəskin və xroniki formalarənə ayırd 
edirlər. Kəskin kariyes zamanı proses sürətlə yayılır, çoxlu diş zədələnir., tez-tez 
boyunətrafı lokallaşma qeyd olunur. Xroniki kariyes yavaş-yavaş gedir, zədələnmiş 
toxumalar piqmentləşir (qəhvəyi və ya qara olur). Rrofessor Y.Y.Platonov və 
başqaları bu bölgünü düzgün hesab etmirlər. Ona görə ki, diş toxumalarında 
mineralsızlaşma və boşluq əmələgəlmə prosesi bir neçə həftə və hətta bir neçə ay 
keçir. Bu müddət kəskin patoloji proses anlayışına sığmasa da, hər halda zədələnmə 
intensivliyini (tək-tək və çoxlu dişin zədələnməsini) nəzərə alaraq lazımdır. Belə 
halda dişlərin təqribən hamısı zədələnə bilər.  

---

T.F.Vinoqradova (1974) patoloji prosesin uşaqlarda kompensasiya, subkompensasiya 
və dekompensasiya formalarını ayırmağı təklif edir. Belə bölgünün praktik 
əhəmiyyəti vardır, ona görə ki, ağız boşluğu sanasiyası tezliyinin təyin edilməsinə 
fərqli yanaşmaya imkan verir. Lakin qəbul edilmiş terminologiyadan da kənara 
çıxmaq lazım deyil, ona görə ki, kariyes zamanı kompensasiya yalnız ləkə 
mərhələsində ola bilər. Boşluq olduqda kompensasiya baş verə bilməz. Prosesin 
stabilləşməsi və ya intensiv artması, patoloji prosesin şiddətlənməsi orqanizmin 
vəziyyətindən asılıdır.