noaniq muddatiga ega va uning qiymati pasaymagunicha u aktiv sifatida
qolishi kerak deb ta’kidlaydilar.
3.
Gudvilni uning faoliyat muddatiga amortizasiya qilish. Ayrim
buxgalterlar gudvil asta-sekin kamayadi va ishlatiladi,
buning oqibatida
uni gudvildan olinadigan iqtisodiy foydani olish davridagi xarajatlarga
amortizasiya qilish kerak deb ta’kidlaydilar.
Eng ko’p tarqalgan buxgalteriya siyosati bo’lib gudvilni uning foydali
faoliyati davri ichida ko’chirib qo’yish (uchinchi variant). Lekin
amortizasiya hisoblash davri hech qachon 40 yildan ko’p bo’lmasligi
kerak. Afsuski, gudvilning xizmat muddatini baholash odatda qiyin
bo’ladi. Bundan tashqari, agar kompaniya sotib olgan gudvilni korxona
ichida tashkil qilingan gudvilga ishlab chiqarish xarajatlari bilan birga
amortizasiya qilinsa, sotib olingan gudvili bo’lmagan, amortizasiyani talab
kilmagan raqobatchiga nisbatan foydani baholashda farq paydo bo’ladi.
Ilmiy tekshirish va ixtirolar (ITI) uchun sarflar. Ilmiy tekshirish va
ixtirolar uchun sarflar ko’p kompaniyalarda muhim xarajatlardan biri
hisoblanadi.
ilmiy tekshirish ishlari va ixtirolarga quyidagi ta’riflar va aniqliklar
berilgan:
Ilmiy tekshirish ishlari- bu yangi ilmiy yoki texnikaviy bilimlarni olish
niyatida qabul qilingan va rejalashtirilgan izlanish ishlari. Bunday turdagi
izlanish ishlari aniq maqsad eki qo’llashga qaratilgan bo’lishi mumkin.
ixtirolar-
bu ilmiy tekshirishlar, izlanishlarning yoki boshqa
bilimlarning yangi yoki mutloq takomillashtirilgan materiallar, uskunalar,
mahsulotlar, jarayonlar, tizim yoki xizmatlarni rejalashtirish yoki ixtirolar
natijalarining amalietga o’tkazilishidir. Ixtirolar tushunchalarini ta’riflash,
ixtiro mahsulotlarini tekshirish va sinovdan o’tkazishni, prototiplarni
kurish, shuningdek, sinovchi korxonalarni ishlatishni o’z ichiga oladi.
Rivojlanishga mavjud mahsulotga, ishlab chiqarish liniyalarga,
qayta
ishlangan oddiy eki davriy o’zgartirishlarni kiritish bilan bog’liq sarflar
bunga kirmaydi. U yana o’z ichiga bozorni o’rganishni yoki bozordagi
tovarlarni o’rganish sarflarini olishi mumkin.
ITI bo’yicha ishlarni bajarish uchun ko’rilgan yoki olingan inshoot va
asbob-uskunalar kapitalga yozilishi kerak. Bunday olingan yoki ko’rilgan
aktivlarning amortizasiyasi ushbu aktivlarning ITI maqsadlari uchun
ishlatishi kerak bo’lgan davrga ilmiy-tekshirish va ixtiro ishlarining
xarajatlarini tashkil qiladi.
Faoliyatning ko’p turlariga qilingan sarflarning ITI sarflariga o’xshash
tomoni shundaki, ular firmaning kelajakda daromad olishiga imkoniyat
260
yaratadi. Misollar, inshootlarni o’tkazish (surish)ga, yangi mahsulotlarni
yaratish yoki xizmatlarni ko’rsatish, mahsulotni yoki xizmatlarni
o’zlashtirish bo’yicha xodimlarni o’qitish va reklama faoliyatiga sarflarni
o’z ichiga oladi.
Ilmiy-tekshirish va ixtirolarga kiruvchi
faoliyatlarning turlari
quyidagilardan tashkil topgan:
a) yangi bilimlarni olishga qaratilgan laboratoriya tekshiruvlari;
v) yangi tekshiriladigan narsa yoki boshqa bilimlarning izlanilishi;
s) tushunchalarni ruyobga keltirish va kelajak mahsulotlarini yaratish
yoki ishlab chiqarish texnologiyasi, usullari va variantlarini ixtiro qilish.
Odatdagi ixtirolarga kiritilgan faoliyat turlari quyidagicha guruhlanadi:
a) mahsulot ishlab chiqarishning alternativ usullari yoki ixtirolar uchun
yo’llarni qidirish maqsadida tekshirishlarni o’tkazish;
v) ishlab chiqarilmagan model va prototiplarni tekshirish, qurish,
yaratish va sinash;
s) instrumentlarni, andozalarni,
quyuv shaklini va yangi
texnologiyalarni o’z ichiga olgan matrisalarni ishlash.
Ilmiy-tekshirish va ixtirolarga kirmagan faoliyatlarning turlari
quyidagicha:
a) tijorat ishlab chiqarishning erta bosqichidagi injener-texnik
ko’rsatkichlari;
v) ishlab chiqarish jarayonida sifatning nazorati, shu jumladan,
mahsulotning xar kungi tekshiruvi;
s) ishlab chiqarish
paytida buzilishlarning, yaroqsiz mahsulotlarning
sababini aniqlash va tugatilishi;
a)
mavjud mahsulotga, ishlab chiqarishni qaytadan ishlovchi ishlab
chiqaruvchi tizimiga va boshqa jarayonlarga, agarda bunday o’zgartirishlar
naf keltirsa, xar kungi va davriy o’zgarishlarni kiritish;
b)
davom etayotgan ishlab chiqarish qismi sifatida mijozlarning talab va
takliflarini e’tiborga olgan holda mavjud imkoniyatlarni moslashtirish;
c)
instrumentlarning, andozalarning, quyuv shakllari va matrisalarning
har kungi ishlov
berishlari;
d)
qurilish, ko’chib ketish, joylarni almashtirish yoki ITIning aniq
loyihasi uchun tegishli bo’lgan inshoot va uskunalardan tashqari, inshoot
va uskunalarning kiritilishi bilan bog’liq bo’lgan tadbirlarni amalga
oshirish.
Ilmiy tekshiruv va ixtiro bo’yicha sarflarni xarajatlarga qo’shish
tartiblari quyidagicha:
261
1.
Tekshiruv va ishlov berishlarga taalluqli sarflar ular sarflangan davr
iichidagi xarajatlarda aks ettirilishi kerak;
2.
Agarda quyidagi shartlar bajarilsa, ishlov berishga qilingan sarflar
kelajak davrlarga qoldirilishi kerak:
a) mahsulotning turi va jarayonning davri to’g’ri aniqlangan va
sarflarning o’lchanishi mumkin bo’lsa;
v) mahsulot va jarayonning texnikaviy asosi belgilangan bo’lsa;
s) sub’ektning ma’muriyati mahsulot va jarayonlarni ishlab chiqish va
bozorda sotish yoki o’zining ishlab chiqarishida va jarayonida
foydalanishini ko’rsatsa;
d) mahsulot yoki jarayon uchun kelajakda sotish bozori ravshan
aniqlangan yoki ular ichki foydalanish uchun mo’ljallangan bo’lsa;
e) loyihani bitirish uchun mos resurslar mavjud bo’lsa.
1.
Moliyaviy hisobotlar butun davr ichidagi xarajatlarga ko’chirilgan
ilmiy-tekshiruv va
ixtiro sarflarning summasini; butun davr ichidagi
xarajatlarga ko’chirilgan ixtiroga ketgan kechiktirilgan sarflarning
summasini; davr ichida yaratilgan ixtirolarga ketgan sarflarni va ixtiroga
ketgan amortizasiya qilinmagan kechiktirilgan sarflarni ochib berishi
kerak.
2.
Yuqorida keltirilgan abzaslar ixtisoslashtirilgan faoliyat doirasiga,
masalan, boshqa mutaxassislar tomonidan qilingan ish,
rivojlanish
bosqichida turgan, lekin sanoatning qazib oluvchi sub’ektlari uchun noyob
hisoblangan asbob-uskunalarga kirmaydi.
Dostları ilə paylaş: