Moliyaviy hisobot uchun kamayish usulini qo’llash tartibi. Ushbu
kamayayotgan ob’ektning amortizasiyasi kamayish deb yuritiladi.
Кamayish – bu qazib olingan resurslarning qiymatiga kamayishning asosi
bo’lgan qiymatni davriy hisobdan chiqarishdir.
Кamayish qiymatini aniqlashning umumiy uslubi bu qazib olingan
tabiiy resurslarining mavjudligidir. Кamayish asosi va qazib olinadigan
tabiiy resurslar birligining smeta qiymati aniq bo’lgan sharoitda kamayish
birligining me’yori quyidagicha aniqlanadi.
Кamayish asosi = КBMX x qazib olingan Rеzеrvlarning smeta qiymati 264
Har bir davrga tegishli kamayish summasi qazib olingan xom ashyoning
miqdorini birlik mahsulotga tegishli smeta qiymatiga ko’paytirish usuli
bilan aniqlanadi. Ushbu summa tegishli sarflar yoki tabiiy resurslarning
inventar schyotining debet tomonida va tegishli aktivlarning kamayishini
bildiruvchi schyotning kredit tomonida qayd qilinadi. Agarda ushbu
inventar schyot qo’llanilsa ushbu tabiiy resurslarni sotish jarayoniga
asosan ushbu kamayish asosining qiymati sotilgan mahsulotlarning
qiymati sifatida hisobdan chiqariladi. Hisobot davrining oxirida qazib
olingan, lekin sotilmagan mahsulotlarga tegishli kamayish qiymati qazib
olingan TMZ qiymatiga qo’shiladi. Кo’p hollarda kamayish summasi
kamayayotgan ob’ektning kreditiga yoziladi, lekin ushbu summani
jamg’arilgan kamayish schyotini ochib uning kreditiga yozilib borilsa,
asosiy vositalarning hisobini yuritishga o’xshaydi, chunki kamayish qazib
olingan xom ashyo qiymatining bir qismidir. Bundan tashqari, agarda
ushbu xom ashyo sotilsa ushbu sotilgan boyliklarning bir qismini tashkil
qiladi. Agarda ushbu boyliklar hisobot davrida sotilmasa boshqa ishlab
chiqarish xarajatlari qatori kamayish summasi chiqarilgan yoki qazib
olinadigan xom-ashyoga tegishli summani aniqlash ancha qiyinchiliklarni
tug’diradi. Shuning uchun xam qoplanadigan qiymatga tez-tez tuzatish
kiritiladi. Shuning uchun smeta bo’yicha qayta tuzilayotgan me’yori uning
qoldiq asosi va qazib olish hajmiga taqqoslagan holda imkoniyati boricha
aniq hisoblanishi lozim.
Sub’ektning boshqa uzoq va qisqa muddatli aktivlari qatori nomoddiy
aktivlar ham xizmat vaqtining tugashi yoki boshqa sabablarga asosan
hisobdan chiqarilishi, ya’ni sub’ektning tasarrufidan chiqarilishi mumkin.
Ushbu jarayonni qayd qilish va bu ma’lumotlarni umumlashtirish uchun
9220-"Boshqa aktivlarni sotish va boshqa hisobdan chiqarishlar" schyoti
qo’llaniladi. Ushbu schyotning debet tomonida chiqib ketayotgan
aktivlarning balans qiymati, QQS va boshqa sarflar (komission mukofotlar
va hokazolar) aks ettiriladi. Uning kredit tomonida esa boyliklarni
sotishdan olingan daromadning summasi va eskirish summasi qayd
qilinadi.
9220-"Boshqa aktivlarni sotish va boshqa hisobdan chiqarishlar"
schyotining debet qoldig’i (ko’rilgan zarar) 9432-"Boshqa aktivlarni
sotishdan va boshqa hisobdan chiqarishlar natijasida ko’rilgan zararlar"
schyotining debetiga va kredit qoldig’i esa 9320-"Boshqa aktivlarni sotish
va boshqa hisobdan chiqarishlardan olingan foyda" schyotning kreditiga
yoziladi.
265
Nomoddiy aktivlarning sub’ekt tasarrufidan chiqib ketishi schyotlarda
quyidagicha aks ettiriladi.