Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika

 
-g‘ay affiksining -g‘a formasida qo‘llanishi «Devonu lug‘otit turk», «Hibat ul 
haqoyiq» asarlarida ham kuzatiladi. -g‘ay affiksining -g‘a formasida qo‘llanishi 
haqida Ibn Muhanna va Abu Hayyon asarlarida ham qayd qilingan. 

---

48 
Demak, -g‘ay affiksining [y] undoshisiz -g‘a formasida qo‘llanishi o‘zbek va 
boshqa turkiy tillar tarixida xarakterli hodisa bo‘lgan. 
Eski o‘zbek tilida ham hozirgi va qadimgi turkiy tillardagi kabi -g‘ay(-g‘a) 
affiksli formaga shaxs-son affikslarining to‘la formalari qo‘shilgan. 
Shaxs 
Birlik 
Ko‘plik 
I Shaxs 
alg‘ay-men // alg‘a-men 
alg‘ay-miz // alg‘a-miz 
(alg‘ay-biz // alg‘a-biz) 
II Shaxs 
alg‘ay –sen // alg‘a-sen 
alg‘ay-siz // alg‘a-siz 
III Shaxs 
alg‘ay (alg‘a)
alg‘aylar (alg‘alar) 
XIII—XIV asrlarga oid yodgorliklarda -g‘ay(-g‘a) affiksli fe’lning I shaxs 
birligining yasalishida shaxs-son affiksi –ыm /-im, -ыn /-in. yoki -m formasida ham 
qo‘shilgan, ya’ni barg‘ay- men, bilgәy-men o‘rnida barg‘ayыm, bilgәyim, 
barg‘ay’n, bilgәyin, barg‘am, bilgәm formalari qo‘llangan. 
-g‘ay affiksining etimologiyasi va tarkibi masalasi deyarli o‘rganilgan emas. 
Bu affiksning etimologiyasi va tarkibi haqida gapirilganda, birinchi navbatda, 
uning -g‘a formasida ham qo‘llangani faktiga e’tibor berish, -g‘ay va -g‘a 
formantlaridan qaysi birining qadimiy ekanligini aniqlash kerak bo‘ladi. Bu haqda 
ikki xil fikr aytilgan. A. Gabenning ko‘rsatishicha, -g‘a formanti qadimiy bo‘lib, 
keyinchalik unga [y] qo‘shilishi bilan -g‘ay affiksi vujudga kelgan (-g‘a + y>-
g‘ay), -g‘a formanti esa aslida fe’ldan ism yasovchi (Verbalnomen) affiks bo‘lgan. 
Avtor -g‘ay affiksining «Qutadg‘u bilig»da -ga formasida ham qo‘llangani, 
«Devonu lug‘otit turk» va boshqa manbalarda «o‘ylamoq, fikrlamoq» ma’nosidagi 
ө- fe’liga -gә qo‘shilishi bilan yasalgan өgә (aqlli, tajribali) formasining yasalishi 
kabi faktlarga asoslanib shunday xulosaga kelgan. Boshqa tadqiqotchilarning 
ko‘rsatishicha bu affiksning -g‘ay formasi qadimiy bo‘lib, -g‘a formasi keyingi 
hodisadir, ya’ni bu affiks dastlab -g‘ay formasida qo‘llangan bo‘lib, keyinchalik 
uning tarkibidan [y] undoshining tushib qolishi natijasida -g‘a varianti vujudga 
kelgan. 

---

49 
Mavjud faktlar bu affiks dastlab -g‘a formasida qo‘llangan bo‘lib, keyinchalik 
unga [y] undoshi qo‘shilishi bilan -g‘ay formasi vujudga kelgan, degan fikrni 
tasdiqlaydi. 
-g‘a formanti aslida hozirgi-kelasi zamon ma’nosidagi sifatdosh formasini 
yasovchi affiks bo‘lgan. Lekin yodgorliklar tilida bu affiks yordamida bil- 
(bilmoq), ө- (o‘ylamoq, fikrlamoq) kabi ayrim fe’llardangina sifatdosh yasalishi 
kuzatiladi (bil+gә, ө+ge). 
Yodgorliklarda өgә sifatdoshi asosan otlashgan holda, ba’zan atributiv 
pozidiyada qo‘llangan. Bilge sifatdoshi esa quyidagi uch holatda qo‘llangan: 
1. Predikat funktsiyada kelgan: Nәgү bilgә telva bilig qadrыnы (QB). Biligsiz 
nә bilgә bilig qimmatы (QB). 
2. Atributiv pozitsiyada (aniqlovchi vazifasida) qo‘llangan: Bilgә qag‘an 
әrmis (KT). Bilgә Tonyuquq qazg‘antuq үchүn (Ton). Әshitkil ңagү bөkү bilgә bәg 
(QB). Bilgә әrig әzgү tutub, sөzin әshit (MK). 
3. Otlashgan holda qo‘llangan: Alp chәrikdә,bilgә tirikdә (MK). Өkүsh 
sөzlәyү bilgә bolmas kishi (QB). 
Bilgә sifatdoshi otlashganda, ot kategoriyasiga xos bo‘lgan egalik, kelishik va 
ko‘plik affikslarini ham qabul qiladi: Nәgү tәr, eshit tәjik bilgәsi. Tәjik bilgәlәri