Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

Жамият (давлат) х¢жалик
механизми (Х.М.) 
www.sies.uz
Page 63 of 356 

---

64
Shahar x.m. 
Tuman x.m. 
Turli xildagi jamiyatlar, boshqarmalar, 
konserinlar, 
korporatsiyalar 
va 
hokazolar x.m. 
Korxona xo‘jalik mexanizmi 
Tarmoqlar va sohalarni 4 xil katta guruhlarga bo‘lish mumkin. 
Birinchisi - o‘z ichiga tabiiy boyliklarni, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini, 
daryolar, dengizlar, okeanlar, o‘rmon resurslarini ishlab chiqaruvchi va qayta 
ishlab chiqarish sanoatlariga yetkazuvchi tarmoqlar. 
Ikkinchisi - tabiiy boyliklarni, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini daryolar, 
dengizlar, okeanlar, o‘rmon resurslarini qayta ishlab chiqaruvchi tarmoqlar. 
Uchinchisi - birinchi va ikkinchi guruhdagi tarmoqlarga xizmat 
ko‘rsatuvchi tarmoqlar (transport, aloqa, kommunal xo‘jalik, savdo-sotiq, tijorat, 
ta’minot kabilar). 
To‘rtinchisi - boshqaruv, yurispriditsiya, sog‘liqni saqlash, ta’lim va 
boshqa aholiga xizmat ko‘rsatuvchi sohalardan iboratdir. 
Bu darajada vazirliklar, komitetlar va boshqa tarkibiy tuzilmalar tuziladi, 
davlat miqqiyosida programmalashtirish, rejalashtirish, davlat mulkidagi 
korxonalarni boshqarish, jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish, pul 
Viloyatlar x.m. 
Tarmoqlar, sohalar 
x.m. 
qishloq x.m. 
www.sies.uz
Page 64 of 356 

---

65
muomalasini ta’minlash, kredit, soliq tizimlarini ishga solish, davlat 
buyurtmalarini bajarish, ta’lim, sog‘liqni saqlash, mudofani, tashqi aloqalarni 
ta’minlash va boshqa ishlar amalga oshiriladi.
Mezoiqtisodiy darajada tarmoqlararo va sohalararo munosabatlar amalga 
oshiriladi. Ushbu aloqalar oldi-sotdi shartnomalari asosida alohida tarkibiy 
tuzilmalar yaratilmasdan amalga oshiriladi. Ayrim hollarda tarmoqlararo 
birlashmalar yoki korporatsiyalar tuzilishi mumkin.
Mikroiqtisodiy darajada – xo‘jalik sub’ektlarni xo‘jalik mexanizmi nazarda 
tutilmoqda.
4.2. Savdoning xo‘jalik mexanizmi, uning elementlari. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdo korxonalari faoliyatini o‘rganish, ilmiy 
tadqiqotlar o‘tkazish, uning muammolarini aniqlash, ularni yechimini topish kabi 
ishlar murakkab jarayon bo‘lib, ularni hal qilish uchun quyidagilardan kelib 
chiqish zarur deb hisolaymiz.
Birinchidan, savdoning kelib chiqishi, mohiyatini ilmiy asoslagan holda 
yoritish.
Ikkinchidan, savdoning jamiyatdagi tutgan o‘rni, ahamiyatini aniqlab olish. 
Uchunchidan, savdoda vujudga keladigan iqtisodiy, tashkiliy va boshqarish 
muammolarini aniqlab olish. Bu esa o‘z vaqtida savdo jarayonidagi iqtisodiy 
munosabatlarini, uning xo‘jalik mexanizmini chuqur bilishni taqozo qiladi.
To‘rtinchidan, savdoni tashkil qilish jarayoni, savdo korxonalari va 
shaxobchalari faoliyatining holatini rivojlantirish tendensiyalarni o‘rganish. 
Beshinchidan, savdoni tashkil qilishni chet el ilg‘or tajribalarini tahlil 
qilish, ularni ijobiy va Respublikamiz iqtisodiyotiga mos tomonlaridan foydalanish 
masalalarni yoritish kabilardir.
Tashkiliy-tarkibiy tuzilishi nuqtai nazardan jaxon amaliyotida savdo bir-
biridan farqlanadigan har xil shakllarga va turlarga bo‘linadi.
Mulk shaklidan kelib chiqib savdo xususiy, jamoaviy (kooperativ, 
aksiyador) davlat va aralash shakllarga bo‘linadi.
Tovarlarni ishlab chiqarishdan iste’molchilarga qarabsiljish nuqtai
www.sies.uz
Page 65 of 356 

---

66
nazaridan ulgurji va chakana savdoga turlanadi.
Xududiy tashkillanish jihatidan tashqi va ichki savdoga bo‘linadi.
Ushbulardan tashqari ulgurji va chakana savdo tashkiliy-huquqiy jihatlari, 
tovar bo‘yicha ixtisoslashishi, savdo shaxobchalarining tiplanishi, tovarlarni 
sotishni takomillashtirish usullarga qarab har xil bo‘ladi. Masalan:
1.Ulgurji savdo universal, ixtisoslashgan, ulgurji vositachilar, harid 
qiluvchi markazlar, birjalar va haqozolardan tashkil topadi.
2. Chakana savdo universal, franshiza, supermarket, gipermarket, market, 
ixtisoslashgan oziq-ovqat, posilka orqali savdo, magazindan tashqari, ya’ni 
ko‘chma savdo, savdo uylari, savdo markazlari, o‘z-o‘ziga xizmat qilish savdo 
shaxobchalari, bozor savdosi, laryoklar, kiosklar, pavilionlar, savdo avtomatlari va 
hokozolarga turlanadi.
Savdoning xo‘jalik mexanizmi, uning jamiyatdagi tutgan o‘rni, 
xususiyatlari, bajaradigan funksiyalaridan kelib chiqadi.
Savdo bozor iqtisodiyotining tarkibiy ajralmas qismi bo‘lmish «Bozor»ning 
bir sohasi sifatida iste’mol tovarlarini ishlab chiqarishdan iste’molchilarga oldi-
sotdi jarayoni orqali yetkazishdek mukammal funksiyani bajaradi. Bu jarayonni 
quydagicha ifodalash mumkin. 
tovar 
tovar 
pul xizmat 
Savdo jarayonida bozorning barcha elementlari ishtirok etadi, ya’ni taklif, 
baho va talab. Savdoda raqobat orqali bu elementlar muvofiqlashtiriladi.
Ushbu jarayonda savdo jamiyat iqtisodiyotining ko‘p tarmoqlari va har xil 
iste’molchilar bilan iqtisodiy aloqaga chiqadi, o‘zining boshqaruv tashkiliy 
tuzilmalarini tuzadi, savdoning turlari (ulgurji, chakana kabi) shaxobchalari har xil 
vositachilar vujudga keladi.
Bu jarayonda aholiga tovar sotish bilan bir qatorda tovarlarni sotish, uylariga 
И шлаб 
чиºару в ч
илар 
Истеъмолчилар