Ona tili o‘qitish metodiкasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TO‘RTINCHI BO‘LIM O‘QUVCHILARNING BOG‘LANISHLI NUTQI USTIDA ISHLASH Tayanch tushunchalar : N utq, og‘zaki va yozma nutq, nutqiy talablar: nutqning nutq sharoitiga mosligi, nutqning mazmundorligi, fikrning mantiqan to‘g‘ri, aniq va izchil bo‘lishi, nutqning boy va rang – barangligi, nutqning aniq bo‘lishi, nutqning ohangdorligi, nutqning grammatik jihatdan to‘g‘ri qurilgan bo‘lishi, nutfning soddaligi va sofligi, matn ustida ishlash, insho, ta’limiy insho, nazorat qilishga qaratilgan insho, ko‘rik – tanlov insholari, ilmiy insho, adabiy insho, erkin insho, tasviriy insholar. Nutq o‘stirish maktabda ona tili o‘qitishning bosh maqsadi sanaladi. Maktabda ona tili o‘qitishning bosh maqsadi tilning jamiyatda tutgan o‘rni, bajaradigan vazifasi bilan belgilanadi. Ma’lumki, til jamiyat a’zolari o‘rtasida aloqa-aralashuv vositasi, insonning fikrlash va fikr mahsulini og‘zaki va yozma ravishda berish, o‘z ichki kechinmalarini bayon qilish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ona tili o‘qitishdan maqsad tilning jamiyat a’zolari o‘rtasida bajaradigan ana shu vazifasi o‘quvchilarni fikr bayon qilish faoliyatiga tayyorlash vazifasidan kelib chiqadi. Chunki kishilar o‘z faoliyatlarining barcha sohalarida bir-birlari bilan faol munosabatda bo‘ladilar. Ular doimo o‘zlarini o‘rab olgan moddiy borliqdagi narsa- buyumlar va voqea-hodisalar to‘g‘risida fikr yuritadilar va o‘z flkrlarini bir-birlariga ma’lum qiladilar. Demak, jamiyatda fikr almashish qonuniy zaruriyatdir. Odamlar orasida fikr almashish bo‘lmasa, jamiyat taraqqiyotdan to‘xtaydi. Fikr esa faqat til yordamida, ro‘yobga chiqadi. Shuning uchun ham har bir kishi undan foqdalanishni bilishi va avvalo, uning o‘zini to‘la-to‘kis o‘rganib olishga harakat qilishi zarur. Tilni o‘rganish bu faqat uning grammatik qurilishini bilish, tushuncha, ta’rif va qoidalarni 304 o‘zlashtirib olish emas, balki ona tilining boy imkoniyatlaridan foydalanib, fikrni og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash malakalarini egallashdan iboratdir. Ona tili fani bolaga tilni o‘rgatish bilan birga, tilning serqirra imkoniyatlaridan nutqda foydalanish me’yorlarini ham o‘rgatadi. Modomiki, ona tilining o‘qitilishi bolalarda nutqiy me’yorlarni tarbiyalash va ro‘yobga chiqarish yo‘llarini o‘rgatish ekan, demak, «til», «me’yor», «nutq» tushunchalari ayni bir narsa emas. Til fikrni shakllantirish va uni yuzaga chiqarish, birovga yetkazish uchun imkoniyat sifatida o‘quvchining ongida mavjud. U ma’lum bir so‘zlar, qo‘shimchalar, ulaning o‘zaro birika olish imkoniyatlari va birikish natijalari haqidagi qonun-qoidalar majmuasidir. Tilning asosiy qonun-qoidalari, zarur birliklarini (nutq tovushlari, qo‘shimchalar, so‘zlar), ularning birikish qonun-qoidalarini o‘quvchi jamiyatdan tayyor holda qabul qiladi. Ularni o‘rganish uchun maktabda o‘qish zarur emas. Umrida maktab ko‘rmagan odamlar ham tilni hayot, turmush, jamiyat talablari asosida o‘zlashtiradilar. Lekin til ichki imkoniyat sifatida aniq bir fikrni xilma-xil usul va vositalar yordamida yuzaga chiqarish imkoniyatini beradi. Tilning bunday imkoniyatlari behad xilma xildir. Me’yor mana shu imkoniyatlarni g‘alvirdan o‘tkazuvchi omildir. Me’yor jamiyatda ma’lum bir maqsadni ko‘zlagan holda til imkoniyatlaridan foqdalanish uchun ko‘rsatkichlar majmuasidir. Me’yorning oliy ko‘rinishi milliy-adabiy til uslublari, mezonlarida o‘z aksini topadi. Milliy adabiy til esa faqat ma’lum bir uslubiy ko‘rinishdagina yuzaga chiqadi. Nutq til imkoniyatlarining me’yor g‘alviridan o‘tkazilgan holda yuzaga chiqishi, voqe bo‘lishidir. Nutq – tafakkur mahsuli. Shuning uchun ona tili ta’limi oldiga qo‘yilgan yana bir muhim talab o‘quvchilar tafakkurini rivojlantirishdir. Fikrni bayon qilish tafakkur va til orqali amalga oshadi. Ularning o‘zaro munosabati juda murakkab jarayondir. Tafakkur tashqi olamning kishi miyasida aks etishining oliy shakli bo‘lsa, til tafakkurni ma’lum shaklga solib, so‘zlar, so‘z birikmalari va gaplar bilan ifodalash vositasidir. Tafakkur 305 qancha rivojlantirilsa, o‘quvchining fikr bayon qilish mahorati ham shuncha yuqori bo‘ladi. Ona tili mashg‘ulotlari faqat nutqni egallash yo‘llarini emasalan, balki undan foydalanish madaniyatini ham tarbiyalaydi. Nutq madaniyati juda katta va keng soha bo‘lib, u bolaning kundalik oddiy salom-aligidan tortib, kimga, nimani, qachon, qayerda va qanday so‘zlashgacha bo‘lgan barcha nutqiy jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Bu madaniyat sirlari ham avvalo ona tili mashg‘ulotlarida – til hodisalarini o‘rgatish jarayonida singdiriladi. Xullas, ona tili mashg‘ulotlari bolalarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki, yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, til sezgirligini tarbiyalashga xizmat qilmog‘i lozim. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|