301
Bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari bog‘lovchili qo‘shma gap
qismlariga nisbatan ancha zich bog‘lanadi. Ular mustaqil sodda gaplar
emas.
Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplardagi qismlar (sodda gaplar) bir-
biridan sanash ohangiga o‘xshash tugallanmagan ohang bilan ajralib
turadi.
Bu ohang sabab, chog‘ishtirish, shart ottenkasini, voqealarning
ketma-ket yoki bir vaqtda yuzaga kelishini ko‘rsatadi. Bog‘lovchisiz
qo‘shma gaplarning sintaktik jihatdan tahlili quyidagicha amalga
oshiriladi:
Masalan:
Tog‘ning ko‘rki tosh bilan, odamning ko‘rki bosh
bilan
(Maqol).
1. Darak gap. 2. Qo‘shma gap. Bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma
gap. 3. Qismlari tugallanmagan ohang bilan ajratiladi: ohang
vositasida bog‘langan. 4. Undalma, kirish so‘z va kiritma gaplari yo‘q.
5. Gap bo‘laklarini aniqlash:
Tog‘ning
ko‘rki tosh bilan, odamning
ko‘rki bosh bilan.
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning qismlari,
shu qismlarning
mazmuni va ohangiga ko‘ra, vergul, ikki nuqta va tirelar bilan ajratilib
ko‘rsatiladi. Tahlil jarayonida tinish belgilarining vazifasi ham
ko‘rsatilishi kerak. Qo‘shma gapning qismlari orasida sabab mazmun
munosabati bo‘lsa, ikki nuqta qo‘yiladi:
Tong yaqinlashib qoldi:
onda-sonda xo‘rozlarning qichqirig‘i eshitila boshladi
(S.Z.).
Voqealarning ketma-ket yoki bir vaqtda yuzaga kelishi ifodalansa,
qismlar orasiga tire qo‘yiladi: Suv keldi–nur keldi (Maqol).
Chog‘ishtirish, qiyoslash ottenkalari ifodalansa, vergul qo‘yiladi:
Tog‘ning ko‘rki tosh bilan, odamning ko‘rki bosh bilan
(Maqol).
Demak, bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning
o‘zaro mazmuniy munosabati og‘zaki nutqda ohang, yozuvda tinish
belgilari orqali ifodalanadi.
