O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Foiz stavkasi-
jalb qilgan mablag’lar bo`yicha kelishilgan 
daromadlilik stavkasidir. Amalda mablag’larni jalb qilish turlari 
qancha ko`p bo`lsa ularni foiz stavkasi turlari ham ham shuncha ko`p 
bo`ladi. Misol, qarz oluvchi uy sotib olish maqsadida berib turilgan 
qarz pul uchun mazkur zayom bo`yicha foiz stavkasi to`laydi, bu o`z 
navbatida qo`yilgan mablag’(nakd, mulk va boshqalar) bo`yicha foiz 
stavkasi deb yuritiladi; a bankni firmadan ushlayotgan stavkasi esa 
tijorat krediti bo`yicha foiz stvkasi deyiladi. 
Foizlarni hisoblashda tartib bo`yicha diskret(diskret foizlari) 
usulida; bunda ham hisoblash davrlari oy, chorak va yil sifatida qabul 
qilinadi. Arim hollar da har kunlik hisoblash qo`llanilib, (misol, uzoq 
muddatli investitsiyalarni analiz qilish uchun)mijozlarga ma`qul 
kelishi uchun ayrim hollar da foizni o`zluksiz hisoblash usuli 
qo`llaniladi.
Foiz stavkani son jihatdan moliyaviy tahlil etishda nafaqat qarz 
summasini ko`payish quroli ko`rinishda, balki kengroq ma`noda 
bevosita mablag’larni bir egasidan boshqasiga oqib o`tish va 
ko`payish orqali tijorat va moliyaviy faoliyatdan keladigan 
daromadlilik darajasini o`lchash uchun joriy etiladi.
Foiz stavkalar avvalgi u yoki bu boshlang’ich summasiga yoki 
avalgi davlar uchun hisoblangan foiz summasiga ssudani mazkur 
muddatni barcha davlari(oddiy foiz stavka)ga qo`llaniladi. SHunga 
o`xshash hisob stavkalari ham qo`llaniladi. Mos holda, asosiy foiz 
stavka 4 turi bir biridan tubdan farq qiladi: oddiy va murakkab foiz 
stavkalari, oddiy va murakkab hisob stavkalari.
Amaliyotda fiksirlangan stavkadan tashqari 
so`zib yuruvchi
yoki
o`zgaruvchan 
stavkalari mavjud. Ayrim holatlarda shartnomalarda 
ayrim bazaviy stavkalari(pul bozoridagi stavkani vaktlar bo`yicha 
o`zgarishidan, misol uchun London banki tomonidan o`rnatilgan 
«LIBOR»stavkasi)ga 
fiksirlangan 
qo`shimcha 
daromad-marja 
qo`shiladi. 
SHunday 
qilib, 
umuman 
stavka 
qaysiki, 
foiz 
hisoblanayotgan stavka bazani o`zgarishi hisobiga o`zgarib turadi. 
SHartnomalardagi marjani hajmi vaqtlar bo`yicha o`zgarishi orqali 
ko`rsatilishi mumkin.
1
1 Игошин Н.В. Инвестиции. Организация управления и финансирование: Учебник для 
вўзов. - М.: Финансы, ЮНИТИ, 2007. - 413 с 

---

197 
Mavzuda keltirilgan formulani quyidagi belgilari qabul qilingan.
i -ssudani barcha muddati uchun foizlar.
K -yilni kunlardan iborat davomiyligi( vaqtinchalik baza) 
R - ssudani avvalgi summasi. 
S - ssudani qaytarishni ohirgi muddatidagi summa. 
i - foiz stavka. 
d - oddi hisob stavka. 
p - ssudani yillardan iborat davomiligi. 
d - ssudani foydalangan kunlar soni. 
Moliyaviy aktivlarni asosiy formalariga qarzli majburiyatnoma, 
aktsiya 
va 
xosilaviy 
qimmatli 
qog’ozlar 
kiradi. 
Qarzli 
majburiyatnomalarni muomalaga pul bilan shug’ullanuvchi davlat, 
korxona va boshqa xujaliklar (uy-xujaliklar) chiqaradi. SHunday 
qarzli majburiyatnomalar bozorida shunday davlat va korporativ 
obligatsiyalari va uy-joy va tijoratli avanslar; shuningdek, iste`mol
zayomlarga o`xshash aktivlar sotiladi. Qarzli majburiyatnomalar 
fiksirlangan daromadli instrumentlar deyilib, kelgusida fiksirlangan 
summani to`lashga va`da beradi yoki qat`iy belgilangan foizli 
qimmatli qog’ozlar deyiladi. 
Qarzli majburiyatnomalar uni qaytarish muddatiga qarab
quyidagi shakllarga bo`linadi: 
-qisqa muddatli qarzli majburiyatnomalar bozori-(qaytarish 
muddati 1 yilgacha) pul bozori deyiladi
-o`zoq muddatli qarzli majburiyatnomalar va aktsiya bozori-
(qaytarish muddati 1 yildan yuqori) kapital bozori deyiladi
Pul bozorida davlat yoki ishonchi bo`lgan xususiy sektor egasi
tomonidan chiqarilgan foizli qimmatli qog’ozga o`xshash afzallikka 
ega instrumentlar (kaznachey veksellar, katta korxonalarni tijorat 
vekseliga o`xshash veksellar)muomalada yuradi. Zamonaviy pul 
bozori integratsiyani globallashuvi va likvidlilik bilan harakterlanadi. 
Aktivlarni likvidlilik darajasi uning pulini konvertatsiya qilish 
jarayonini tezligi va kam harajatliligi hamda oddiyligiga bogliq 
holda aniqlanadi.
Qo`shimcha bo`lib esa taraflar kelishuvining predmeti 
hisoblanmish qat`iy belgilangan miqdor hisoblanadi va ushbu miqdor 
kredit shartnomasi muddati davrida odatda o`zgarmaydi. Ushbu qat`iy 
belgilangan qo`shimchaning 
miqdori shartnoma shartlari va 
tavakkalchilik darajasiga bog’liq bo`ladi. 

---

198 
Nominal foiz stavkasi deganda e`lon qilingan foiz stavkasi 
tushuniladi. Real foiz stavkasi deganda nominal foiz stavkasini 
pulning 
qadrsizlanish 
darajasiga 
muvofiqlashtirilgan 
darajasi 
tushuniladi. Foizning nominal stavkasi (i) va real stavkasi (r) deb 
belgilansa: 
r = i + x, 
bu erda, x – inflyatsiyaning kutilayotgan darajasi. 
Rivojlangan davlatlar pul-kredit tizimida foiz stavkalarning 
turli-tumanligi mavjud. Foiz stavkalarning birinchi darajasi – 
markaziy bank tomonidan tijorat bankiga taqdim etiladigan kreditlar 
bo`yicha belgilanadigan rasmiy foiz stavkasidir. Mazkur foiz stavkasi 
hisob yuritish yoki qayta moliyalashtirish foiz stavkasi deb ataladi. 
Foiz stavkalarning navbatdagi darajasi kredit resurslarining 
banklararo bozoridagi taklif stavkalaridan iboratdir. Etakchi banklar 
birinchi darajali banklar evrovalyutalarida ushbu banklarda depozit 
hisobvaraqlarini ochish orqali kreditlashni taklif stavkalari bo`yicha 
amalga oshiradi. Misol sifatida LIBOR (LIBOR – London Inter Bank 
Offered Rate) London banklararo taklif stavkasini keltirish mumkin. 
Ushbu stavka rasmiy asosda belgilanmaydi, balki har bir tijorat banki 
mazkur stavkani har bir ish kunining birinchi yarmi, ya`ni soat 11.00 
holatiga pul-kredit bozorining kon`yunkturasidan kelib chiqqan holda 
aniqlaydi. LIBOR stavkasi deganda ushbu banklar bo`yicha o`rtacha 
arifmetik miqdor sifatida hisoblangan o`rtacha stavka tushuniladi. 
FV = 1000 dollar x 1,10 = 1100 dollar. 
Agarda Siz 1100 dollarni hisob raqamida yana bir yilga 
qoldirsangiz, unda ikkinchi yil yakunida pulingiz qancha bo`ladi? 
Ikkinchi yil davomida Siz 1100 dollarli summaga yillik 10% hajmida 
daromad olasiz va hisoblangan foizlarning summasi 0,10 x 1100 = 
110 dolarga teng bo`ladi. Demak ikkinchi yilning oxiriga kelib Siz 
1210 dollarning egasi bo`lasiz. 
Murakkab foizlarning tabiati to`g’risida aniq bir tasavvurga 
ega bo`lish uchun biz istiqboldagi qiymatni (1210 dollar) uch tarkibiy 
qismga bo`lamiz. Birinchi qism – bu dastlabki 1000 dollar. Ikkinchi 
qism bo`lib esa mazkur 1000 dollarga birinchi yil uchun 100 dollar va 
ikkinchi yil uchun 100 dollar hajmida hisoblangan foizlar hisoblanadi. 
Omonatning asosiy summasiga hisoblangan foizlar