Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya Giriş



Yüklə 3,06 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə53/78
tarix11.11.2023
ölçüsü3,06 Mb.
#131759
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   78
Sofiya m

Nitqin təmizliyi
ədəbi dil üçün məqbul sayılmayan sözlərin nitqdə işlənməməsini 
nəzərdə tutur. Loru və kobud sözlər, etik normalara uyğun olmayan ifadələr, 
əksəriyyət tərəfindən anlaşılmayan dialektlərin istifadə edildiyi nitq təmiz nitq 
deyildir. Mədəni nitqdə istifadə edilməyən və nitqin təmizliyinə xələl gətirən söz 
qrupları aşağıdakılardır:
-dialek və şivə sözləri
-tüfeyli sözlər; 
-vulqarizmlər; 
-varvarizimlər; 
-jarqonlar. 
Müəyyən bölgələrə aid dialekt və şivələrdən mədəni nitqdə istifadə etmək 
yolverilməzdir. Dialekt və şivələr məişət üslubunun elementləridir və bədii üslubda 
müəəyən obrazın dilində işlənməsi istisna sayılır. Digər heç bir fuknsional üslubda 
istifadə edilmir. Hətta hər hansı bölgədə belə çıxış edirsinizsə yenə də nitqdə dialekt 
sözlərdən istifadə etmək olmaz.
Nitqi ən çox “zibilləyən” tüfeyli sözlərdir. Bəzən hansısa sözü unutduqda, cümləni 
bitirməkdə çətinlik çəkərkən “şeydir”, “deməli”, “adı nədir” tipli ifadələrdən istifadə 
edirik. Bu hal natiqin lüğət ehyatının kasadlığından xəbər verir. Tüfeyli sözlərdən 
istifadə dinləyicini yormaqla bərabər, nitqin keyfiyyətini korlayır. 
Vulqarizmlər kobud, etik normalara uyğun olmayan sözlərdir və mədəni nitqdə 
istifadəsi yolverilməzdir. 
Varvarizmlər isə dildə yersiz işlənən əcnəbi sözlərdir. Bəzən varvarizmləri alınma 
sözlərlə səhv salırlar. Alınma sözlər dildə müəyyən ehtiyac üzündən digər dillərdən 
alınıb istifadə edilən sözlərdir. Yəni alınma sözlərin istifadəsi bir normadır. “Kitab”, 
“alim” kimi sözləri, eləcə də “kompüter, kommunikasiya” və s. ifadələri işlədərkən 
heç kim “bu bizim sözlər deyil, nitqimizdə bunlardan istifadə etməyək” deyə irad 
tuta bilməz. Lakin varvarizmlər lüzum olmadan nitqimizdə mövcuddur. Məsələn 
“znaçit”, “spiçka”, “vsyo”, “hello”, “ok” və s.


Jarqonları bəzən süni dil də adlandırırlar. Jarqon müəyyən peşə sahibləri, ictimai 
qurum üzvləri, hər hansı bir təbəqənin məlum sözlərə yeni məna çalarları 
qazandıraraq istifadə etdiyi ifadələrdir. Məsələn müəllimlərin jarqonunda “pəncərə” 
sözü iki dərs arasındakı boş dərs saatıdır. Yaxud “oblava” bir çox dairələrdə 
“yoxlama var” kimi başa düşülür. Jarqonlardan daha geniş istifadə olunan sahə 
kriminal dünyadır. Bu tip sözlərə də mədəni nitqdə yer yoxdur. 
Nitq mədəniyyətinin tələbləri təkcə ədəbi dilin normalarını, məntiq qanunlarını 
bilməklə və onlara əməl etməklə bitmir. Məharət eyni zamanda bildiklərini istifadə 
etmək bacarığından asılıdır. Hamıya elə gəlir ki, o öz doğma dilində yetərincə söz 
ehtiyatına malikdir. Lakin müəyyən fikir söyləmək, münasibət bildirmək lazım 
olduqda əksəriyyət bəsit cümlələr qurmaqla kifayətlənir, bildiklərini ifadə edəcək 
kəlmə və sintaktik vahid tapmaqda çətinlik çəkir. Məhz bu zaman nitqin düzgün, 
məntiqli, aydın olması ilə bərabər zəngin olmasının da önəmi üzə çıxır. Nitqin 
zəngin olması üçün ən mühüm şərt lüğət ehtiyatının genişliyidir. İnsanın zəngin 
lüğət ehtiyatı olmalıdır ki, onun içindən düzgün sözü seçib onu nitqində tətbiq etsin. 
Hər bir funksional üslubda nitqin zənginliyinə nail olmağın xüsusi yolları var. Lakin 
ən zəngin nitq təbii ki, bədii üsluba aiddir. İstedadlı yazıçılar dil vahidlərindən 
istifadə edərək möcüzələr yaradırlar.
Nitqin zənginliyi sinonim, frazeoloji birləşmə, bədii təyinlərdən, sitat və 
aforizmlərdən düzgün və məqamına uyğun istifadə etməklə əldə edilir. 
Nitqin rabitəliliyi mövzunun müəyyən bir sistemlə, ardıcıl təqdimatıdır. Nitq 
zamanı ötürülən informasiya sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etməli, keçidlər 
arasında sərt qırılma olmamalıdır. Mövzunun ana xətti daim diqqətdə saxlanılmalı, 
məntiqi ardıcıllıq pozulmamalıdır. 


Mövzu 15.

Yüklə 3,06 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   78




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin