T. Bekjäýew Köne türKmen ýazuwy ﻯﻭﺯﺎﻴ

Köne türkmen ýazuwynyň 
 
harplary türkmen nusgawy
edebiýatynda
Arap elipbilýiniň esasyndaky köne türkmen elipbiýiniň harpla‑
ry türkmen nusgawy edebiýatynyň wekilleriniň döredijiliginde hem
giňden öz beýanyny tapypdyr. Türkmen halkynyň akyldar şahyr lary 
Magtymguly Pyragynyň, Mahmyt Gaýybynyň, Gurbanaly Mag ru‑
pynyň, Mämmetweli Keminäniň, XIX asyrda ýaşan Berdinazar şa‑
hyryň döredijiliginde arap elipbiýiniň harplary sanalyp geçilýän şy‑
gyrlara duş gelmek bolýar. Ol goşgularyň her setirinde bir harpyň ady 
getirilipdir. Goşgyny okaýan islendik adam harplaryň yzygiderliligi 
bilen tanyş bolup bilýär. 
Goşgy düzülişiň «elipnama» diýlip atlandyrylýan bu görnüşi, 
esasan, diwan, yşky we dini‑tasawwuf edebiýatynda giňden ulany
-
lypdyr. Ol «elip» we «nama» sözleriniň birleşmeginden emele gelip
-
dir. «Elipnamalarda» arap elipbiýiniň harplary goşgynyň her setirin
-
de ýekelikde ýa‑da birnäçesiniň bilelikde getirilmeginde berlipdir. 
Mundan başga‑da arap elipbiýiniň harplaryny goşgy bendine salyp, 
kimdir biriniň adynyň emele getirilmegini hem elipnama goşmak bo
-
lar. Gadymy grek we latyn edebiýatlaryndaky 
akrostiş
goşgy düzüliş 
şekili‑de muňa meňzeşdir. Edebiýat nazaryýetine degişli sözlüklerde 
muňa «
muamma
» goşgy düzüliş görnüşini mysal getirmek mümkin. 
3. Sargyt № 426

---

34
Muamma – orta asyr Gündogar halklarynyň edebiýatynda ýör
-
günli goşgy düzülişiň bir görnüşi bolup, onuň esasy aýratynlygy belli 
bir adamyň adyny, taryhy senäni ýa‑da bir taryhy wakany duýup bol
-
maz ýaly edip özün de berkidýändigindedir. Şygyrda berkidilen ady, 
senäni, wakany şygryň içindäki degişli harplary tapyp, olary dory 
ýerleşdirmek bilen bilmek bolýar. Dogry tapylyp, dogry ýerleşdirilen 
harplar adamyň, senäniň ýa‑da wakanyň adyny emele getirýär. Bu söz 
oýnatmaklygyň bir görnüşidir. Kämahallar mejburlyk bolanda hem 
muamma ýüzlen ýärler. Mätäjiden bir mysal:
«Bi» bilen «i» bir astyna pataly,
Ýene «käp» kelama üstün biteli,
Mätäji diýr, okap ismiň tutaly,
Ýogsa äşgär alabilmen dillere
(R. Rejebow. Edebiýat ylmyna degişli terminleriň sözlügi. Aş‑
gabat 1966, 123–124 sah).
* * *
Goşgy bentlerinde arap harplarynyň getirilişine degişli mysallar 
başga‑da bar:
«Aýn», «elip» atly zatym bar,
Görseňiz dürli sahawat.
«Sin», «i», «elip» ygtykatym bar,
Ýaradan bersin şepagat.
Ötäýi şahyr
(Merjen däneler. Aşgabat 1963, 124 sah).
* * *
Adyň bir nokady «bi»‑dir,
Öňi elip, soňy «ti»‑dir,
Meýhanadan bir meý guýdur,
Geýip ýaşyl donly gelin.
Balgyzyl
(Güldesse. Aşgabat 1980, 245 sah).
Türkmen nusgawy edebiýatynda, halk döredijiliginde «elipna‑
manyň» ulanylyşyna ýygy‑ýygydan duş gelmek bolýar. Olara degişli 
birnäçe goşgulary mysal getirýäris.

---