T. Bekjäýew Köne türKmen ýazuwy ﻯﻭﺯﺎﻴ

Harplaryň birleşişi
özbaşdak
sagdan
iki
tarapdan
çepden
harplaryň
 
ady
elip
bi
ti
si
jim
ha
hy

---

94
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
Harplaryň birleşişi
özbaşdak
sagdan
iki
tarapdan
çepden
dal
zal
re
ze
sin
şin
sad
harplaryň
 
ady

---

95
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
Harplaryň birleşişi
özbaşdak
sagdan
iki
tarapdan
çepden
harplaryň 
ady
zad
taý
zaý
aýn
gaýn
fi
kap

---

96
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
2
1
Harplaryň birleşişi
özbaşdak
käp
lam
mim
nun
waw
alahy
iýa
sagdan
iki
tarapdan
çepden
harplaryň
 
ady

---

97
7. Sargyt № 426
1
2
5
6
7
8
3
4
Harplaryň gözenekli kagyzda 
 
ýazylyşy

---

98
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18

---

99
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28

---

100
1-nji gönükme.
Ýokarda görkezilen nusgalardaky ýazylan söz
-
leri depderiňize göcüriň.
2-nji gönükme.
Aşakdaky rowaýaty okaň we köne türkmen 
ýazuwynyň harplarynyň ýazylyşy bilen bagly 
ýerine üns beriň.
Ibn Jezeri özüniň «Taryh» kitabynda şeýle rowaýaty getirýär: 
«Maňa Abu Bekr ibn Dureýhim Isgardy we Aktaýyň ussady Zeki 
Ybrahym dagy şeýle gürrüň berdi: «Biz Seýfeddiniň öýündedik, 
onuň ussady Aýbeg Türkmen soltan bolanda Seýfeddin bize oturma
-
gy buýurdy we münejjime pal atdyrdy. Ol: «Meniň ussadym Aýbeg
-
den soň kim baştutan bolar? Mongol‑tatarlary kim ýeňer? Şol barada 
pal at» diýdi. Palçy pal atdy, biraz wagt hasaplap durdy we «Maňa 
bäş sany nokatsyz hat görünýär» diýdi. Seýfeddin oňa: «Näme üçin 
Mahmud ibn Mahmud diýeňok?» diýdi.(Arap harplarynyň käbiriniň 
üstünde ýa‑da astynda nokat bolýar, ýöne «Mahmud» sözündäki 
«mim», «ha», «dal» harplarynda nokat ýokdur.) Palçy: «Eý aga, bu 
hut şeýle» diýdi. Onda Seýfeddin: «Mahmud ibn Mahmud mendirin. 
Mongollary ýeňip, Horezmşahyň aryny hem men alaryn» diýdi.
(Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwründe dilleri we edebiýaty 
okatmagyň nazary hem-de amaly esaslary. Aşgabat, 2012)
Ýyl hasaby. Kalendar
Taryhy çeşmelerden mälim bolşy ýaly, ilkinji ýyl hasaby müsür
-
lilere degişlidir. Ýurtda bolýan gurakçylyklar, hasylyň guramagy 
müsürlileri mydama alada goýupdyr. (Ýeri gelende belläp geçsek, 
Nurmuhammet Andalybyň
«Ýusup–Züleýha» dessanynda Ýusubyň 
Müsürde şa bolan wagty bolýan gurakçylyk ýyllary edebiýatda beýan 
edilipdir). Olar Nil derýasynyň suwunyň isrip bolup biderek ýere deň‑
ze akyp gitmezliginiň çäresini gözläpdirler.
Ahyrsoňunda Müsür akyldarlary iýun aýynyň 21‑i ýa‑da 22‑si 
gününiň ýaz gijesiniň iň gysga güni bolýandygyny, şol günleriň biri‑
niň daňdany asmanda parlak Sirus ýyldyzynyň dogýandygyny, şunuň 
netijesinde Nil derýasynda suwuň joşýandygyny anyklapdyrlar. Olar 
Sirus ýyldyzynyň her ýylky dogýan wagtynyň arasyndaky günleriň 

---

101
sanynyň 365 gündügini hasaplap, ony otuz günden ybarat on iki bö‑
lege bölüpdirler, galan günleri ýylyň ahyryna goşupdyrlar. Bu ha‑
sap lamada ýyldyzyň dogşy her dört ýylda bir‑gije gündiz üýtgäp
-
dir. Müsürliler günleri gaýtadan hasaplap, bir ýyly 365 gije‑gündize 
hem‑de gije‑gündiziň dörtden birine (alty sagada) deň diýen netijä 
gelipdirler. Bu kalendar köp wagtlap ulanylypdyr. 
Miladydan öňki 46‑njy ýylda Rim imperatory 
Ýuliý Sezar
ka-
lendara üýtgetme girizipdir. Onuň kalendarynda bir aý otuz günden, 
ikinji aý otuz bir günden, diňe fewral aýy ýigrimi sekiz günden diýlip 
bellenilipdir. Şol gysga aýa‑fewrala dört ýylda bir gün goşulyp, few‑
ral aýy ýigrimi dokuz günden ybarat edilip bellenilipdir. Bu üýtget‑
mä niň netijesinde bir ýyl 365 gije‑gündiz, alty sagatdan ybarat bol
-
man, 365 gije‑gündiz, bäş sagat, kyrk sekiz minut, on dört sekunda 
deň bolupdyr. Ol hasaplaryň arasyndaky tapawut dört ýüz ýylda üç 
gije‑gündizi emele getiripdir. 
1582‑nji ýylda Rim papasy 
Grigoriý XIII 
kalendara gaýtadan 
düzediş girizýär. Ýewropa döwletleri ýuwaş‑ýuwaşdan şol kalendara 
geçip başlaýarlar. Ýöne Russiýada Ýuliý Sezaryň kalendary ulanyl‑
ýardy. 1918‑nji ýylda Ýuliý we Grigoriý kalendarlarynyň arasyndaky 
tapawut on üç güne ýetýär. Şeýlelikde, 1918‑njy ýylyň otuz birinji 
ýanwaryndan başlap, on üç gün taşlanylyp göni 14‑nji fewrala geçil‑
ýär. Soň hasaplanylyp görülse, täze kalendar hem doly anyk däl bolup 
çykýar. Minutlar we sekuntlar ýygnanyp, tapawut üç müň üç ýüzünji 
ýyldan soň bir gije‑gündize ýetýär ekeni. Häzirki döwürde alymlar 
has anyk, kämil kalendary döretmegiň üstünde işleýärler. Biziň häzir
-
ki ulanýan kalendarymyz şeýle uzak taryhy ýoly geçip gelipdir.