A21 Avezbayev S

 HK
m
 K„, 
bunda H — ihota daraxtlari polosalarining oYtacha balandligi (i()—15 m); 
K
lin
— ihota daraxtlari polosasi himoya ta'sirining karraligi (25—30); K
a
— 
shamol y nalishi va ihota polosasi tashkil etadigan burchaklarning t rtla 
juft y nalishlari b yicha ( shl+j, shlshq+j , shq+ , shl +jshq) shamollar 
takrorlanishiga bo liq himoya ta'sirining rtacha koeffitsienti 
" ~ 100 ' 
bunda K„ — shamolning ihota polosasiga urilish burchagiga bo liq himoya 
ta'siri koeffitsienti (a); i — t rtta juft y nalishlar b yicha shamoilar takror-
lanishi, %. 
K
al
qiymati quyidagidek qabul qilinadi: a 90° uchun — 1,0; 
80°—0,98; 70°-94; 60
D
-87; 50°-0,77; 45°—0.71; 40°-64; 30°-
0,50; 20°-0,35; 10°-0,20; 0
c
-0,05. 
Ihota daraxtlari polosalarini yaratish xarajatlarini hamda ihota 
daraxtlari polosalarining agroiqlimiy ta'siri hisobiga himoyaiangan 
* BojIKOB C . P . 3 K O H O M M ' i e C K a « 3(J)rtbeKTHBHOCTb BHVTpHX03HWCTBeH-
uoro 3eMJTeycTpoHCTBa: quv q llanmasi. — M.: MIIZ, 1990. 104—109-b. 
387 

---

maydonlardan olinadigan sof daromadni hisobga olib, kapital 
xarajatlar samaradorligi hisoblanadi*. 
Suvlarni ajratadigan joylardagi va suvlarni tartibga soladigan 
rmon polosalariga ta'sir etuvchi asosiy omil joyning relefi 
hisoblanadi. 
Suvlarni ajratuvchi joylardagi kengligi 10 metrgacha b lgan 
polosalar suv ajratuvchi chiziqlar y nalishi b yicha ulardan qu-
ruqroq janubiy va janubi-sharqiy y nalishlardagi qiyalikiar 
tomonga surilib loyihalanadi. 
Suvlarni tartibga soluvchi kengligi 10—15 m o'rmon polosalari 
qiyalikka k ndalang gorizontallar y nalishida joylashtiriladi j va 
dalalar va ishchi uchastkalar chegaralariga bo lanadi. 
Shatnolni qaytaruvchi rmon polosalariga nisbatan qishda 
y llarda qor kam b lishi va ularda shamol yaxshi esib turishi uchtin 
dala y llari ularning shamol tegadigan tomonidan loyihalanadi. 
Dala y llari relef b yicha o
;
rmon polosalaridan yuqorida, 
gorizont tomonlari b yicha esa soya kam tushadigan, yaxshi 
qiziydigan janubiy tomonida joylashtiriladi. 
rmon polosalari yaqin joylashgan hududga salbiy ta'sir ham 
k rsatadi, u ekinlarning soyada qiynalishi, qor uyumlarining 
paydo boiishi, tuproqlar va havo namligining haddan tashqari 
oshishi, daraxtlar ildizlarining ekinlarga ta'siri. aylanish polo-
salaridagi ekinlarning toptalishi va boshq. k rinishida namayon 
b ladi. Bu ta'sir, asosan, 0—1,5H ( rmon polosalaridan 50 
metrgacha) b lgan mintaqada k zga tashlanadi, shuning uchun 
qator vaziyatlarda, rmon polosalari b ylab k p yiilik tlar tas-
ma shaklida joylashtiriladi. 
4. Dala y llarini joylashtirish 
Dala y Uari mavjud yoki yangidan qurilayotgan magistral 
y llarga q shimcha qilib, shunday hisobda loyihalanadiki, ular-
ning tarmo i x jalik hududida transport aloqalarini, hamda 
dalalarda qishloq x jalik texnikasiga xizmat k rsatishni ta'min-
lasin. 
Dala y llarini loyihalashda quyidagilarni ta'minlash kerak: 
— xohlagan dalaga va ishchi uchastkaga kelishni; 
— y llarning joylashgan rnini dalalar, ishchi uchastkalar, 
chegaralari, rmon polosalari, gidrotexnik inshootlar bilan 
bo lashni; 
388 

---

— dalada texnologik jarayonlarni bajarish va texnikaga xizmat 
k rsatish qulayligini; 
— qurilish me'yorlari va qoidalarining bajarilishini; 
-- x jalikdagi ichki magistral y llar bilan aloq^ni; 
— x jalik markazlari, dala shiyponlari, mashina-traktor park-
lari va almashlab ekish dalalari orasidagi eng qisqa aloqani. 
Dala y llari asosiy va yordamchi yoilarga boiinadi. 
Asosiy dala yoilari dala magistrallari ahamiyatiga ega. Ular, 
odatda, dalalar guruhiga yoki butun almashlab ekishga xizmat qi-
ladi va odamlarni, yuklarni tashish va texnikani olib kelish uchun 
m ljallanadi. Ular, asosan, dalalarning kalta tomonlari b ylab 
joylashtiriladi, shuning uchun asosiy dala y Uaridan texnologik 
maqsadlar (agregatlarni yonil i, suv, urugiik bilan ta'minlash, 
texnikaning aylanishi) uchun ham foydalaniladi. 
Asosiy dala y llari keng qamrovda texnikaning tishiga, qara-
ma-qarshi y nalishlarda harakatlanayotgan mashinalar tishiga, 
texnologik jarayonlar (yuklash va tushirish, texnik xizmat k rsa-
tish va sh. .) bajarilishiga moslangan boiishi kerak. Buning 
uchun ularning kengligi 6 metrdan 10 metrgacha boiishi kerak. 
Yordamchi k ndalang y llar, asosan, xizmat k rsatish chizi i 
sifatida foydalaniladi va kengligi 4—5 m qilib loyihalanadi. Ular 
dalalarning qishloq x jaiik texnikasiga xizmat k rsatishga qulay va 
aholi yashash joyiga yoki dala shiyponiga yaqin joylashtiriladi. 
Yordamchi ho 'ylama yo 'llar dalalarning, polosalar orasidagi va 
boshqa ishchi uchastkalarning uzun tomonlari b ylab joylashtirila-
di. Ularning asosiy vazifasi — hosilni olib ketish, itlarni olib ke-
lish, k ndalangiga ishlov berishda agregatlarga xizmat k rsatish, 
boshqa dalalarga tishni ta'minlashdir. Bu yoilarda harakat inten-
sivligi kichik boigani uchun, uiar 3—4 m kenglikda loyihalanadi. 
Dala ishlari davrida texnologik ahamiyatga ega (agregatlarni 
yukdan b shatish polosalari, yonil i quyish, yon inga qarshi va 
boshq.) vaqtincha yoilar tashkil etiladi, ular loyihaviy rejaga 
tushiriladi. 
Dala yoilari dala ishlari davrida avtomashinalar va traktor 
agregatlarining tishi ucliun yaroqliligini hisobga olib loyihalana-
di. Shuning uchun ular, asosan, tuproq yoilardir. Mabla b lsa 
uiar har xil q shimchalar bilan (sha al, qum va boshq.) mus-
tah!> amlanadi, t rilanadi va jipslashtiriladi. 
Almashlab ekishlarda yoi tarmo ining qalinligi yuk aylanish 
miqdoriga, dalalar va ishchi uchastkalar soniga. maydonlariga va 
389 

---

joylashishiga bo liq b ladi. Yuk aylanishi qancha yuqori va 
ishchi uchastkalar k p b lsa y l tarmo i qalinliei shuncha katta 
b ladi.