Ped Psix 2 tayyori 16. cdr

VIII BOB
SHAXSNING EMOTSIONAL-IRODAVIY HOLATLARI
Bobning qisqacha mazmuni
His-tuyg‘ular. 
His-tuyg‘ular haqida tushuncha, his-tuyg‘ularning 
ifodalanishi, his-tuyg‘ularning fiziologik asoslari, his-tuyg‘ularning 
asosiy sifatlari, emotsional holatlar: stress va uning bosqichlari, 
bartaraf etish yo‘llari; affekt, kayfiyat, depressiya, frustratsiya, 
ruhlanish, ehtiros, yuksak his-tuyg‘ular. 
Iroda.
 Irodaviy jarayonlar haqida tushuncha, irodaning fiziologik 
asoslari, irodaviy harakatning manbalari, irodaviy harakatni tahlil 
qilish, shaxsning irodaviy sifatlari, irodani tarbiyalash. 
His-tuyg‘ular'>8.1. His-tuyg‘ular
Kishi idrok etish, xayol surish va fikrlash jarayonlarida faqat 
voqelikni bilib qolmay, balki shu bilan birga hayotdagi u yoki bu 
narsalarga qanday bo‘lmasin munosabat bildiradi. Unda ularga 
nisbatan u yoki bu tarzda his-tuyg‘u paydo bo‘ladi. Bunday ichki 
shaxsiy munosabatning manbayi faoliyat va munosabat jarayonlari 
bo‘lib, u ana shunday jarayonlarda ro‘y beradi, o‘zgaradi, barqaror 
tus oladi yoki yo‘qoladi (vatanparvarlik, nafratlanish, bir lahzalik 
mamnunlik).
His-tuyg‘ular
– kishining o‘z hayotida nimalar yuz berayotganiga, 
nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg‘ul bo‘layotganiga 
nisbatan o‘zicha turli xil shaklda bildiradigan 
ichki munosabati
dir. His-
tuyg‘ularsiz birorta ruhiy jarayon kechmaydi. Har qanday his-tuyg‘u 
nafaqat odamning, balki hayvonlarning (ayniqsa maymunlarning) ham 
yuzida aks etib turadi. Insonning tashqi qiyofasidagi o‘zgarishlardan 
uning hissiy kechinmalarini bilib olish mumkin. Hissiy qo‘zg‘alishlar
254
yurakda ham aks etadi. Shuning uchun ham qadimgi faylasuflar 
miyaning ba’zi funksiyalarini, ayniqsa hissiyot bilan bog‘liq 
bo‘lganlarini yurak bilan bog‘lashgan.
Sezgi va idrokdan tortib to tafakkurgacha bo‘lgan barcha 
operasiyalar hissiy o‘zgarishlar bilan kechadi. Inson tabiati shunday 
tuzilganki, u hissiy voqealarga ko‘proq ahamiyat beradi. Tibbiyotda 
his-tuyg‘ular muammosiga ayniqsa katta e’tibor beriladi. Bemor 
bilan vrach, vrach bilan hamshira, hamshira bilan bemor orasidagi 
munosabatlarga bag‘ishlab juda ko‘p asarlar yozilgan. Bu asarlarda 
his-tuyg‘ular muammosiga katta e’tibor qaratilgan.
Dunyoni bilish tizimidagi his-tuyg‘ular odamda o‘ziga xos 
indikator vazifasini bajaradi. Bizning kayfiyatimiz atrof-muhitdagi 
narsa va hodisa (voqea)larga qanday munosabatda bo‘lishimizga 
qarab o‘zgarib turadi. Buning yordamida odamning ichki dunyo 
manzarasini tushunib olish mumkin. Turli xil odamlarning bir 
ayanchli voqyeaga nisbatan bo‘lgan hissiy kechinmalarini psixologlar 
tahlil qilishgan. Televizorda davlat poytaxtining qoq markazida shu 
davlat tanklari odamlar yashayotgan binoga o‘q uzadi. Ayni paytda 
ba’zi odamlar darg‘azab bo‘lib, ularning yuzlari nafratga to‘lgan va 
vahimaga tushgan bo‘lsa, boshqa odamlar chehrasida yaqqol qiziqish 
ifodalangan. Bundan shu narsa ayonki, har xil odamlarda begona odam 
hayotining qimmati har xil ahamiyatga ega. Agar bir xil voqeaga 
bir odam hamdard bo‘lsa, boshqasi hursand bo‘ladi, uchinchisi esa 
mutloqo befarq bo‘ladi. Tashqi dunyo voqealariga bo‘lgan munosabat 
odam ichki dunyosining ko‘zgusidir.
Odamning ichki dunyosini tushunish barcha psixologik 
maktablarning qiziqishini uyg‘otib kelgan. Bu muammo hamma vaqt
qiyin yechilgan. Odamning ichki dunyosi qanday shakllanadi, oilaviy 
muhitga, atrof-muhitdagi voqealarga, jamiyatga qay darajada bog‘liq? 
Odam o‘z his-tuyg‘ularini tahlil qila turib, o‘zi haqida ko‘pgina 
narsalarni bilib olishi mumkin. 
Hissiyot haqidagi dastlabki nazariyalar XX asr boshlarida odam 
o‘z-o‘zini bayon etishiga asoslangan edi. O‘sha davrda ikkita 
kashfiyotchi P.Jeyms va G. Lange nomi bilan atalgan nazariya keng 
ko‘lamda tarqalgan edi. Jeyms-Lange nazariyasi his-tuyg‘ularning 

---

255
paydo bo‘lishini quyidagi tarzda tushuntirib beradi. Atrof-muhitdagi 
hodisalar odam ruhiyatiga, u orqali esa vegetativ nerv sistemasiga 
ta’sir o‘tkazar ekan, a’zoizmda muayyan o‘zgarishlarni keltirib 
chiqaradi. Bu o‘zgarishlar odam tomonidan talqin qilinadi, aynan ana 
shu talqin hissiyotning o‘zi ekan. Bu jarayon quyidagicha ta’riflanadi. 
Avval odam tanasida qandaydir bir his paydo bo‘ladi (masalan, eti 
jimirlaydi), ko‘zi yosharadi, keyin esa qalbida qandaydir tuyg‘u 
paydo bo‘ladi.
XX asr boshlanishida Jeyms-Lange nazariyasi juda ko‘p tanqidga 
uchragan bo‘lsada, lekin so‘nggi paytlarda bu nazariyaga qiziqish 
paydo bo‘lib, bu nazariyaga yaqin turadigan hissiyot haqida yangi 
nazariyalar paydo bo‘ldi. Bu nazariyalarning paydo bo‘lishi ko‘p 
jihatdan individual psixologiyaning rivojlanishi bilan ham bog‘liq. 
His-tuyg‘u bizning tevarak atrofga nisbatan bo‘lgan munosabati-
mizni aks ettiradi dedik. Albatta biz sodir bo‘layotgan voqealarni faqat 
idrok etmasdan, balki unga muayyan tarzda o‘z munosabatimizni 
ham bildiramiz. Biz kosmonavtlar amalga oshirgan qahramonlik 
mohiyatinigina emas, shu munosabat bilan mag‘rurlik hissini ham 
sezamiz. Odamning turli xil va ko‘p qirrali his-tuyg‘ulari hamda 
hissiyotlari ma’lum darajada ijobiy va salbiylarga ajratilishi mumkin. 
Masalan, ishq-muhabbatning ijobiy hissiga rashkning salbiy hissi 
qo‘shilib qolishi mumkin. His-tuyg‘ular va sezgilar bir-biriga yaqin 
turgan tushunchalar hisoblanadi. Hissiyot va sezgiga mana bunday 
ta’rif berish ham mumkin: atrofdagi olamga munosabatda bo‘lishga 
aloqador qisqa fursatli holatlar hissiyot deb, bir qadar uzoq davom 
etuvchi va chuqur holatlar sezgilar deb ataladi. Masalan, onaning o‘z 
farzandiga bo‘lgan mehr-muhabbat hissiga mehribonlik, g‘ururlik, 
mehr-shavqat va farzandning fe’l-atvori yoqmasligi ham kiradi. Bu 
kechinmalarni hissiyot va