Ped Psix 2 tayyori 16. cdr

Intuitiv va analitik tafakkur
.
Tafakkur aktivligiga qarab ixti-
yorsiz (intuitiv) va ixtiyoriy (analitik) tafakkur turlariga ajratiladi. 
Intuitsiya
deb, mantiqiy tafakkur yordamida ko‘p vaqtlar davomida 
hal qilinmagan aqliy vazifalarning to‘satdan, kutilmaganda hal qili-
nib qolishi jarayoni ataladi. Shaxsning muayyan sohadagi hayotiy 
yoki ilmiy tajribalariga asoslangan intellektual sezgirligidan ibo rat 
faoliyatdir. Ko‘pincha ixtiyoriy tafakkur jarayoni mulohaza, muho-
kama, isbotlash,
 
gipoteza qilish kabi shakllarda namoyon bo‘ladi. 
Fikr yuritilishi lozim bo‘lgan narsa va hodisalarni idrok yoki 
tasavvur qilish mumkin bo‘lsa, bunday tafakkur konkret tafakkur deb 
ataladi. U o‘z navbatida 
yaqqol-predmetli tafakkur
va 
yaqqol-obrazli
tafakkur
nomi bilan ikki turga ajratiladi. Agar fikr yuritish obyekti 
bevosita idrok qilinsa, bunday tafakkur yaqqol-predmetli tafakkur 
deyiladi. Fikr yuritilayotgan narsa va hodisalar faqat tasavvur qilinsa, 
bunday tafakkur yaqqol-obrazli tafakkur deb ataladi. Tafakkurning bir 
turi xotira yoki xayol tasavvuriga asoslangan holda namoyon bo‘ladi.
Abstrakt tafakkur narsalarning mohiyatini aks ettiruvchi va 
so‘zlarda ifodalovchi tushunchalarga tayanib fikr yuritishdir. Al-
geb ra, trigonometriya, fizika, chizma, geometriya, oliy matematika

---

245
masalalarini yechish vaqtida fikr yuritish, mulohaza bildirish abstrakt
tafakkurga xos misollardir. 
Hodisalarni izohlashga, faraz qilishga qaratilgan tafakkur nazariy 
tafakkur deb ataladi. Tushunchalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni, muno-
sabatlarni, ichki bog‘lanishlarni yoritib borish va shu bog‘lanishlarni 
nazariy jihatdan fikr yuritish yo‘li bilan izohlash kabi jarayonlarni 
nazariy tafakkur yordamida amalga oshirish mumkin. 
Voqelikni o‘zlashtirish vositasi bilan real narsa va hodisalarni 
ya ratishga yo‘naltirilgan fikr yuritish amaliy tafakkur deb ataladi. 
U qo‘yilgan amaliy va nazariy vazifalarni yangi usullar bilan hal 
qilish, ongimizda yangi tasavvur, tushuncha va hukmlar hosil qilish, 
muayyan yangi narsalar yaratish bilan bog‘liq murakkab tafakkur 
jarayonidir. 
Ijodiy tafakkur murakkab bilish faoliyatidan biri bo‘lib tadrijiy 
ravishda, izchil o‘zaro bog‘langan jarayonlardan tashkil topadi: 
dastavval savollar tug‘iladi, vazifa aniqlanadi, masalani yechish yoki 
savollarga javob qidirish jarayoni vujudga keladi. Ijodiy tafakkur turi 
o‘zining samaradorligi va dolzarbligi, universalligi bilan boshqa fikr 
yuritish jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi muammolarni o‘ylab 
chiqishda, masalani hal qilishda zarur jarayon bo‘lib, insonning bilish 
faoliyatida yetakchi rol o‘ynaydi.
Qisqa vaqt birligi ichida yangi, original fikrlar yaratish yoki 
muhim ilmiy, amaliy masalalarni hal qilish bilan belgilanadigan 
tafakkur produktiv tafakkur deyiladi. Reproduktiv tafakkur esa passiv, 
tayyor mulohazalarni o‘zlashtirib olishga va «tayyor holda» undan 
foydalanishga qaratilgan insonning bilish faoliyati ko‘rinishidir.
Fazoviy tafakkur
deganda narsa va hodisalarning fazoda rat sio-
nal joylashishi, zamon va makon munosabatlarini, murakkab bog‘-
lanishlarini adekvat ravishda aks ettirishdan iborat fikr yuritish 
jarayoni tushuniladi. Insonning fazoviy tafakkuri xotira va xayol 
tasavvurlari bilan uzviy bog‘liq holda namoyon bo‘ladi.
Tafakkurning individual xususiyatlariga
(sifatlariga) bilish faoli-
yatining mazmundorlik, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning 
kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlari kiritiladi.
246
Tafakkur mazmundorligi
deganda insonning tevarak-atrofdagi 
moddiy voqelik to‘g‘risida ongida qay miqdorda (ko‘lamda) mulo-
haza, muhokama, fikr, muammo va tushunchalar joy olganligi nazarda 
tutiladi. 
Tafakkurning chuqurligi
deganda, moddiy dunyodagi narsa-hodi-
salarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari, ular-
ning o‘zaro bog‘lanishlari, munosabatlari tafakkurimizda to‘liq aks 
etganligini tushunishimiz kerak. 
Tafakkurning kengligi
o‘zining mazmundorligi, chuqurligi ka-
bi sifatlari bilan muntazam aloqada bo‘ladi. Insondagi narsa va 
hodisalarning eng muhim belgi va xususiyatlarini o‘zida mujassam-
lashtirgan, o‘tmish yuzasidan, hozirgi davr haqida, shuningdek, kela-
jak to‘g‘risidagi mulohazalar, muammolar va tushunchalarni qam rab 
olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. 
Tafakkurning mustaqilligi
deganda, kishining shaxsiy tashabbusi 
bilan o‘z oldiga konkret maqsad, yangi vazifalar qo‘ya bilishi, ular 
yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz (gipoteza) qilishi, 
natijani ko‘z oldiga keltira olishi, qo‘yilgan vazifani hech kimning 
ko‘magisiz, ko‘rsatmasisiz, o‘zining aqliy izlanishi tufayli turli 
yo‘l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan iborat 
aqliy qobiliyatni tushunish kerak. Tafakkurning mustaqilligi 
aqlning 
sertashabbusligi, pishiqligi va tanqidiyligi
da namoyon bo‘ladi. 
Ta
fakkurning ixchamligi
deganda, muammoni hal qilishning dast-
lab tuzilgan rejasi mazkur jarayonda masala yechish shartini qanoat-
lantirmay qolsa, nomutanosiblik hosil bo‘lsa, hech ikkilanmay elastik 
ravishda o‘zgartirishlar kiritishdan iborat fikr yuritish faoliya tini ta-
sav vur qilishimiz shart. 
Tafakkurning tezligi
qo‘yilgan savolga va muammoga to‘liq 
javob olingan vaqt bilan belgilanib, tafakkur jarayonlarining tezligi 
va jarayonlarning ma’lum fursat ichida qanchalik samara berganligi 
bilan baholanadi.
Fikrlarning tezligi o‘quvchi va talabalarga juda zarur psixologik 
qurol bo‘lib xizmat qiladi. Imtihon paytida, seminar mashg‘ulotlarida 
faol ishtirok etgan talaba hayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha 
unutib, o‘zini yo‘qotib qo‘yadi. O‘rinsiz, salbiy emotsiyalar (his-

---

247
tuyg‘ular) uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqiyatsizlikka olib 
keladi, ya’ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo‘lib, keyinchalik 
butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba’zi talabalar, aksincha, imti-
honda hayajonlanib, fikrlari ravonlashadi. Qattiq hayajonlanish, qattiq 
tashqi ta’sir natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyg‘onib funksiyasi 
jadallashib ketadi va fikr “birdaniga” ravshanlanishi mumkin. Shuning 
uchun o‘qitish jarayonida talaba va o‘quvchilarning aqliy faoliyatini 
to‘g‘ri baholashda ularning individual-tipologik xususiyatlarini 
hisobga olish maqsadga muvofiqdir.