Politika cena kao faktor optimizacije funkcionisanja elektroenergetskog sistema

7.

RAZVOJ I OSNOVNE KARAKTERISTIKE ELEKTROPRIVREDE SRBIJE

1.25Istorijat

U periodu od 1878 - 1912. godine, opšti stepen dostignutog privrednog, društvenog i kulturnog nivoa u Srbiji nije nudio velike mogućnosti za razvoj elektroprivrede. Od ukupnog broja stanovnika 87% je živelo na selu, tek svako šesto domaćinstvo je bilo dobrog imovnog stanja, seoska domaćinstva nisu mogla da podmire svoje novčane potrebe tržišnim viškovima, industrija je bila tek u povoju i nju su činili uglavnom mlinovi i strugare, itd.(Dobrijević č. 1993)

Otuda, na takvim materijalnim osnovama prvobitne akumulacije, nije bilo realno obezbediti velika finansijska sredstva koja su ulaganja u elektroprivredu zahtevala. Zbog toga razvoj elektroprivrede u Srbiji je imao logičan redosled: prvo koncesije stranom kapitalu, zatim mešovita preduzeća sa stranim i domaćim kapitalom da bi potom ona prerasla u čista akcionarska preduzeća sa više ulagača i podele rizika i profita.

I pored svega toga, Srbija ne zaostaje za svetom u primeni praktičnih elektrotehničkih otkrića koja su se desila u tom periodu. Samo dve godine nakon Edisonove demonstracije rada sijalice na jednosmernu struju, Petar Jovanović Šapčanin je (1881) osvetlio baštu svoje kafane koja se nalazila na uglu ulica Masarikove i Kneza Miloša, na mestu gde se danas nalazi poslovna zgrada beogradske distribucije (Kremić M. 1993).

Prva električna centrala na paru u Srbiji puštena je u rad 1884.godine u Kragujevcu , dok je prva hidroelektrana izgrađena 1891.godine u Obilićevu kod Kruševca. I jedan i drugi objekat izgrađeni su za potrebe vojne industrije, prvi da bi osvetljavao čaurnicu u Vojno-tehničkom zavodu, a drugi za potrebe barutane. Ipak početkom elektrifikacije u Srbiji smatra se 6.oktobar 1893.godine kada je puštena u rad električna centrala u Beogradu i uvedeno javno osvetljenje u glavnom gradu.

četiri godine nakon što je na Nijagari izgrađena hidroelektrana koja je radila na Teslinom principu naizmenične struje, na reci Đetinji kod Užica, 1900.godine izgrađena je hidroelektrana koja je radila na istom principu.

Do 1914.godine, u Kraljevini Srbiji je bilo 13 javnih elektrana (5 termoelektrana i 8 hidroelektrana), ukupne snage 4.470 kW, koje su uglavnom bile u rukama domaćih akcionara, dve su bile privatno vlasništvo, tri u opštinskom vlasništvu a jedna (u Beogradu) u vlasništvu inostranog koncesionara (Tadić A. 1979.) Ukupna proizvodnja ovih elektrana pred I svetski rat iznosila je 4.600 MWh, uz korišćenje kapaciteta od svega 11,7%.

Nakon razaranja koja su usledila tokom I svetskog rata, pristupilo se obnovi elektroenergetskih postrojenja, koja je usled nedostatka finansijskih sredstava bila uglavnom prepuštena privatnoj inicijativi. Posebno interesovanje za ulaganje u energetiku pokazao je strani kapital, koji je bio zainteresovan da kao isporučilac investicione opreme, obezbedi razvoj svoje elektroindustrije.

Prema podacima iz sačuvane statistike, 1931.godine u Srbiji je bilo:

108 javnih električnih centrala ukupne snage 52,9 MVA

24 mešovite elektrane snage 10,9 MVA

82 industrijske elektrane snage 42 MVA

23 kućne električne centrale ukupne snage 1,1 MVA

Svega 237 električnih centrala ukupne snage 106,9 MVA

U periodu od 1938 do 1941.godine, intenziviran je proces zatvaranja usitnjenih, dotrajalih i nerentabilnih elektrana. Na osnovu raspoloživih podataka, može se konstatovati da je u Srbiji pred II svetski rat bilo u pogonu 142 električne centrale za sve namene (javne, mešovite, kućne i industrijske) sa ukupno instalisanom snagom od 148 MW.

Broj elektrificiranih naselja kao i potrošnja električne energije, u ovom međuratnom periodu je porasla, što ukazuje na sve veću zastupljenost električne energije koja se prevashodno koristila za osvetljenje a delimično i za motorni pogon mlinova, tkačkih razboja i dr.

10. 
    Pregled elektrificiranih naselja
    

Vremenski period	Ukupno	Srbija	Vojvodina	Kosovo
do 1918.godine	64	20	44	-
Od 1919-1940.godine	367	169	182	16
Ukupno do 1940.godine	431	189	226	16
Broj naselja	6.044	4.268	443	1.333
Elektrificirano u %	7,13	4,42	51,0	1,2

Izvor: Vek elektrike, 1993.

Od ukupno 1.387.431 domaćinstava u Srbiji 1939.godine, prema statističkim podacima, bilo je elektrificirano 414.286 ili 29,8%.

Ukupna potrošnja električne energije u domaćinstvima te iste godine, iznosila je oko 58 miliona kWh, a prosečna godišnja potrošnja domaćinstava bila je 140 kWh, odnosno prosečno mesečno 11,7 kWh.

Ukupna proizvodnja u toj godini. kako javnih tako i industrijskih elektrana iznosila je 225 miliona kWh, i ona je raspoređena na sledeće kategorije potrošača:

11. 
    Struktura potrošnje električne energije
    

Potrošač	GWh	Učešće u %
industrija	111.5	49.5
domaćinstva	58.0	25.8
motori i aparati	14.0	6.3
poslovni prostor	12.5	5.6
javni vodovod	11.0	4.8
gradska električna vuča	12.0	5.3
ulično osvetljenje	6.0	2.6
Ukupno	225.0	100

Izvor: Vek elektrike, 1993.

Na osnovu svega izloženog, može se konstatovati da predratnu elektrifikaciju Srbije karakteriše usitnjenost, izolovanost i individualnost izvora energije, koji uglavnom služe za zadovoljenje lokalnih potreba naselja u kojima su podignuti, a u ređim slučajevima i za podmirenje potreba prigradskih i daljih naselja. Električne centrale su bile u vlasništvu privatnog (pretežno akcionarskog) kapitala i opština sa tačno utvrđenim područjima snabdevanja, na kojima su važile tarife formirane na bazi individualne kalkulacije, nezavisno od važećih cena u susednim područjima. To su u suštini bile samostalne elektroprivredne jedinice, koje nisu imale nikakvog interesa da se međusobno povezuju te samim tim formiraju manje ili veće elektroenergetske sisteme. Otuda, u periodu između dva svetska rata, vrlo slabo je razvijena mreža dalekovoda za prenos električne energije na veće daljine, pošto za tako nešto nije postojala ni potreba.