Psixologiya

4.5.2. Guruxlarda raxbarlik va liderlik
Psixologik adabiyotlarda “raxbar”, «lider»-«etakchi», “bosh- lik” kabi atamalar deyarli sinonim sifatida ishlatiladi. Aslida psixologik nuktai nazardan, bu tushunchalarda muayyan farklar va umumiylik bor. Umumiylik shundaki, xar biri kimningdir kimlar ustidan xukmronligini, ustup sifatlarga ega ekanligini ifodalaydi. Farxi shuki, «lider»-«etakchi» shaxsning guruxga munosabatini ifodalab, uning a’zolariga ta’sir utkazuvchi va maksadga yetaklovchiga nisbatan ishlatiladi. Yetakchilik gurux tarkibini, undagi munosabatlar tizimini taxlil etish orkali aniklaiadigan shaxe xolatidir. Pekin liderga xos bulgan fazilat- ni ifodalovchi yana kagor yasixatlar borki, ularni munosabatlar tizimi doirasidagina taxlil etolmaymiz. Bunday talkinda liderga xos bulgan asosiy jixatlardan yana biri - shaxsning vaziyatga muvofik ravishda xarakat kilish kobiliyatini xisobga olish zarurati tugiladi. Biron-bir muammoli vaziyatda paydo bulgan kiyinchilikni bartaraf etishdagi tashabbus, topkirlik va mouirlыk liderga xos fazilatlardir. Muammoni yechish bilan boglik kiyin vaziyatda lider boshkalarga nisbatan uzining ilgor- ligi, pepщadamligi bilan ajralib turadi. Fikrimizcha, uzbek tilida aynan shu ikki ibora - «peshkadam» va «etakchi» suzlari majmuasi lider moxiyatini tuda ifodalashi mumkin, bunga biz yana “tashabbuskorlik” sifatini xam kushamiz. Chunki kundalik muomalada yoki faoliyatda tashabbus kursatgan inson uzgalarni jhHra rom kiladi, shunday insonga tashabbuslari oklangani, odamlarga ma’kul bulgani sari ular ergasha boshlaydilar.
“Raxbar” esa kuprok; shaxsning u boshchilik kilayotgan jamoadagi faoliyatga alokadorligini, uning rasmiy mavkeini bildiradi. Shuning uchun xam x,ar doim xam lider bilan raxbar bir shaxe bula olmaydi. Raxbarlar bir-birlaridan nimasi bilan fark kiladi, degan savol urinli. Ular asosan odamlar bilan ishlash, ularga ta’sir kursatish va ishni tashkil etish maxoratiga kura farklanadilar. Shunga boglik; ravishda fanda boiщaruvning bir necha uslublarini farklab, urganishadi.
Avtoritar raxbar barcha kursatmalarni ishchanlik ruxida, anik, ravshan, keskin oxangda xodimlariga yetkazadi. Mulokot jarayonida xam xodimlariga nisbatan duk-pupisa, keskin ta’kik- lashlar kabi kat’iy oxanglardan foydalanadi. Uning asosiy maksadlaridan biri - nima yul bilan bulsa-da, uz xukmini xodimlariga yetkazish, kerak bulsa, tayzik kursatishdir. Bu toifa boshkaruvchining nutki xam xamisha anik va ravon, doimo jiddiy tusda buladi. Biror ish yuzasidan xodimlarni maktash yoki ularga jazo berish, tankid kilish ob’ektiv xisoblanib, bu narsa boshlikning kayfiyatiga va uzga shaxslarga nisbatan munosabatiga boglik. Jamoa a’zolarini tilak-istaklari, ularning fikrlari va maslaxatlari juda kam xollardagina inobatga olinadi, aksariyat vaziyatlarda bunday istak va kursatmalar tugridan-tugri duk- pupisa, kamsitish yoki ma’naviy jazolash yuli bilan cheklanadi, yoki umuman koniktirilmaydi. Bunday raxbar uz ish uslublari, kelajak rejalari, biror anik ish yoki operatsiyani kanday amalga oshirmokchiligini odatda, jamoadan sir tutadi. Uning fikricha, bu xolatlar obruyiga salbiy ta’sir kursatishi mumkin. Guruxdagi ijtimoiy fazoviy munosabatlardagi urni jixatdan baxolaganda, bunday boshkaruvchi «jamoadan chetda», avtonomdir. Ta’kidlash urinliki, bunday boshkaruv uslubining xam uziga yarasha ijobiy jixatlari kup. Chunki jamoaning yetukligi, ishga munosabati, kanday sharoitda vazifalarni bajarishiga boglik xolda odamlar kupincha ana shunday “kattikkul, bir suzli”, lekin adolatli raxbarni kutadilar, unga ergashadilar, berilgan topshiriklarpi oxirigacha ado etmaguncha, uylariga xam ketmaydilar.
Demokratii raxbar, aksincha, xodimlariga mustqakillik, berish tarafdori sanaladi. Ish mobaynida xodimlarga topshirik- lar berganda, odatda, ularning shaxeiy kobiliyatlaripi xisobga olgan xolda taksimlaydi. Bunda u xodimlarniig kasbiga nisbatan shaxsiy moyilliklarini, xohish va istaklarini xam xisobga oladi. Buyruk yoki topshiriklar odatda, taklif ma’nosida beriladi. Nutki oddiy, doimo osoyishta, sokin bulib, unda urtoklarcha, dustona munosabat, samimiyat sezilib turadi. Biror xodimni maktash, uning lavozimini oshirish yoki ishdagi kamchilikka kura ishiga baxo berish doimo jamoa a’zolarinig fikri bilan kelishilgan xolda amalga oshiriladi. Tankid kupincha taklif, istak shaklida, amalga oshirilgan ishlarning mazmuniga baxo berish xolda egasiga yetkaziladi. Xar bir yangi ish jamoa maslaxatisiz boshlanmaydi. Shuning uchuy xam, bu toifa raxbar- ning fazoviy-ijtimoiy xolati «jamoa ichida»dir. Bu yulning xam ijobiy va salbiy tomonlari bor. Xdyotiy kuzatishlarimizdan ma’lumki, ba’zan jamoada guruxbozlik ruy berganda yoki malakasiz kadrlar mavjud bulgan sharoitda bunday raxbarning insoniy- ligini, “demokratligi”ni su’iiste’mol kiluvchilar chiщb koladi, bu esa ishlab chikarishning samaradorligiga salbaiy ta’sir kursatadi.
Liberal (lokayd) uslubda ishlaydigan raxbarning kayfiya- tini, ishga munosabatini, ishdan mamnun yoki mamnun emasligini bilish kkyin. Unda ta’kiklash, duk-pupisa bulmaydi, balki uning urniga ishning oxirgi okibati bilan tanishish bilan cheklanadi, xolos. Jamoada xamkorlik yuk, boshlik jamoaning muammolari ishning baland-pasti bilan kizikmaydiganday, guyoki «koinotda» yurganga uxshaydi, anik kursatmalar bermaydi, uning urniga norasmiy liderlar yoki uziga yakin shaxslar orkali bajarilishi lozim bulgan topshiriklar xodimlarga yetkaziladi. Asosiy vazifa. uning nazarida, xodimlar uchun ish sharoitini yaratish, ishdagi kamchiliklarni bartaraf etish, kerakli maxsulot, xom-ashyo kabilarni topib kelish, majlislarda katnashish. Xodimlar bilan mulokotda bulishga tugri kelganda, u doimo xushmuomala bulib, odob-axlok normalarini buzmaslikka xarakat kiladi, lekin xech kachon ular bilan tortishmaydi. Majlislarda agar biror muammo munozarani keltirib chikarsa, u bevosita jarayonga aralashmay oxirgi suzni uziga koldiradi. Shunday kilib, xodimlarga fikr- lash va xatti-xarakatlar erkinligi berib kuyilgan. Shu erkin xarakatlar yuzasidan boshlikning fikri suralgan takdirda xam, undan anik ran chikmaydi, chunki u xodimlarni yaxshi bilmaydi, kolaversa, ularni xafa kilib kuyishdan kurkadi. Uning fazoviy psixologik xolati - «gurux tashkarisida». Bunday bonщaruv usulining uziga yarasha muayyan ijobiy jixatlari bor. Masalan, ijodkorlar jamoasida yoki maktab, akademik litsey yoki kollejlarda liberal raxbar bilan ishlash aksariyat xodimlarga ma’kul keladi. Chunki bunday sharoitda xodimlarniig faollari, jamoa ichidan ajralib chikkan liderlar tashabbusii uz kullariga olib, katta shijoat va topkirlik bilan ishlab yuraveradilar. Muximi - ishning samarasi, ma’murchilikdap kura, mustakil fikrlash va ishlash ustuvor bulgan orda raxbarning doimiy nazorati, avtoriteta kerak xam bulmay koladi. .Pekin bu yondashuv nisbiy, chunki raxbar urni sezilgan zaxoti, bunday jamoalarda tushkunlik, sarosima paydo bulishi mumkin.
Tashkilot boshqaruvidagi yana bir uslub