Psixologiya

Kichik guruxdar psixologiyasi
Kichik guruxlar muammosi ijtimoiy psixologiyada eng yaxshi ishlangan va kuplab ilmiy gadkikotlar utkazilgan ob’ektlar- dandir. Bu an’ana Amerikada asrimiz boshida utkazilgan kuplab eksperimental tadkikotlardan boshlangan bulib, ularda olimlar oldiga kuyilgan asosiy muammo shu ediki, individ yakka xolda yaxshi ishlaydimi yoki guruxda yaxshirok samara beradimi, boshka odamlarning yonida bulishi uning faoliyatiga kanday ta’sir kursatadi kabi savollarga anik ilmiy asoslangan javob topish zaruratidir. Shuni ta’kidlash lozimki, bunday sharoitlarda indi- vidlarning uzaro xamkorligi (interaksiya) emas, balki ularning bir vaktda bir yerda birga bulganligi faktining (koaksiya) ta’siri urganildi. Olingan ma’lumotlar shuni kursatadiki, boshkalar bilan xamkorlikda bulgan individ faoliyatining tezligi oshadi, lekin xarakatlar sifati ancha pasayishi aniklandi. Bunday ma’lumotlar' amertkalik N.Triplett, nemis olimi A.Mayyor, rus olimi V.M.Bexterev, yana bir nemis olimi V.Myode va bonщa- larning tadkikotlarida xam kayd etildi. Bu psixologik xodisa ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy fatsilitatsiya nomini oldi, uning moxiyati shundan iborat ediki, individning faoliyatdagi yututslariga, ishining maxsuldorligiga uning yonida bulgan boshka individlarning bevosita ta’siri bulib, bu ta’sir avvalo sensor
kuchayishlar xamda ish-xarakatlarning, fikrlashlarning tezligida namoyon buladi. Lekin ayrim eksperimentlarda teskari effekt xam kuzatildi, ya’ni, boshkalar ta’sirida individ reaksiyalaridagi tormozlanish faoliyatining susayishi dolatlari kuzatildi. Bu xodisa fanda ipgibitsiya nomini oldi. Lekin olipgan faktlariing kandayligidan kat’i nazar, olimlar uchun kichik guruxdar asosiy tadkikot mavzuiga aylanib koldi va ular natijasida kator konuniyatlar ochildi.
Birinchidan, kichik guruxlarning щnemi, upi tashkil etuvchi shaxslar soni xususida shunday fikrga kelindiki, kichik gurux “diada” - ikki kishidan tortib, to maktab sharoitida 30-40 kishigacha deb kabul kilindi. Ikki kishilik gurux, deyilganda, avvalo oila - yangi shakllangan oila kuprok nazarda tutiladi. Lekin samarali uzaro ta’sir nazarda tutilganda “yo7-2” kishi nazarda tutiladi. Bunday gurux, turli ijtimoiy-psixologik tadkidotlar uchun xam, ijtimoiy-psixologik treninglar utkazish uchun xam kulay xisoblanadi.
Ikkinchidan, guruxning ulchami kanchalik katta bulsa, uning aloxida olingan shaxslar uchun kadrsizlanib borish xavfi kuchayadi. Ya’ni, shaxening kupchilikdan iborat guruxdan uzini tortish va uning normalarini buzishga moyilligi ortib boradi.
Uchinchidan, guruxning xajmi kichiklashib borgan sari shaxslararo uzaro munosabatlar taranglashib boradi. Chunki, shaxslarning bir-birlari oldida mas’uliyatlarining oshishi va yakindan bilishlari ularning uRtasiDagi alokalarda doimo aniklik bulishini talab kiladi. Munosabatlardagi xar kanday disbalanslar ochik xoldagi ziddiyatlarni keltirib chikaradi.
Turtinchidan, agar gurux a’zolarining soni tok, bulsa, ular urzasidagi uzaro munosabatlar juft bulgan xoldagidan ancha yaxshi buladi. Shundan bulsa kerak, boshkaruv psixologiyasida odamlarii biror lavozimlarga saylashda, saylov kompaniyalarida nomzodlar- ni elektoratga tavdim etishda va umuman rasmiy tanlovlarda |'uruxdagi odamlar soni tok kilib olinadi.
Beshinchidan, shaxening gurux; tazyitsiga berilishi na buysunishi xam gurux a’zolarning soniga boglik. Gurux soni 4-5 kishi bulgunga kadar, uning ta’siri kuchayib boradi, lekin updan ortib ketgach, ta’sirchanlik kamayib boradi. Masalan, kuchada sodir bulgan baxtsiz xodisaning guvoxlari soni ortib borgan sari, jabrlanganga yordam berishga intilish, mas’uliyat xissi pasayib boradi.
Bu konuniyatlarni bilish, tabiiy guruxlarni boshkarish ishini ancha yengillashtiradi. Bu konuniyatlar ayniksa, maktab pedagoglari va murabbiylar uchun axamiyatli xisoblanadi. Chunki ular aslida ta’lim-tarbiya jarayonida muayyan kichik guruxlarni tashkil etuvchilarni tarbiyalaydilar, buning uchun esa ular mansub bulgan gurux faoliyatini boshkarish, gurux orkali ayrim-aloxida shaxsni tarbiyalashni zimmalariga oladilar.