Psixologiya

4.5.3. Superliderlik fenomeni
Albatta, global uzgarishlar sharoitida raxbarlik va liderlik xodisalarida xam muayyan uzgarishlar ruy bermokda. Masalan, amerikalik tadkikotchi Linda JuellA6 uzining «Industrialnoorganizatsionnaya psixologiya» (2001) kitobida ijtimoiy-psixo- logik xodisalardan muximi bulmish liderlik masalasiga uziga xos yondashuvini bayon etgan. U bu muammoni aynan bizning sharoitimizdagi talkini, ya’ni mardlik va jasorat kursatish uchun ochiq; maydonlar yuq bulgan sharoitda liderlik xislatlarining namoyon bulish xususiyatlarini ochishga urinadi. Uning fikricha, zamonaviy ishlab chidarishning samaradorligi eng avvalo, xodimlar rolini oshirib, liderlarnikini (rasmiy raxbar nazarda tutilgan, V.K.) aksincha, pasaytirish, yoki anidrogini aytganda, kamaytirish disobiga ruy beradi. Shundagina raxbarlikda ortikcha buginlarni kamaytirish mumkin. Liderning, ya’ni amerikaliklar raxbarni lider fenomeni doirasida tasavvur kilishadi, vazifasi - guruxning samarali faoliyat kursatish yullarini belgilab berishdir.
Bu kitobda ijtimoiy-psixologik nudgai nazardan axamiyatli bulgan tushunchadan biri bu - «superlider» tushunchasidir. Superlider kim va kachon oddiy lider superga aylanadi? Amerikalik taddidotchilar Mans va Sgshslarning fikricha, eng yaxshi lider - bu «superlider»dir. Bu shunday shaxski, u uz xodimlarining aksariyatini liderlarga, birinchi navbatda uzlari uchun liderlarga aylantira oladi. Bundagi asosiy goya shundan iboratki, agar odam eng avvalo, uzi uchun lider bula olsa, uzidagi bu malaka yoki maxoratni boshkalarga yetkaza olsagina, bu odam uchun shunday vadt- soat yetib keladiki, jamoa uzi mustakil ishlaydigan, bevosita tepasida turib boshkarib turadigan insonga muxtoj bulmagan mexanizmga aylanadi. Bu - superliderlikdir.
Olimlar oddiy raxbar yoki liderning superliderga aylanishini kuyidagi bir necha bosdichlarda kechishini ta’kidlaydilar:47 I boskich: dastlab inson, ya’ni, bu urinda lider-raxbar uzi uchun lider bulishi, ya’ni shaxsiy madsad va maslaklar, uzini uzi kuzatish, uzini uzi ragbatlantirish, xayoliy mashdlar va kognitiv tadlillar ordali uzining mustadil inson, shaxe ekanligini, uzida boshdalarga urnak buluvchi sifatlar borligini anglashi va kamchiliklarini bartaraf etishga dodir bula boradi. Bunday raxbar uz jamoadoshlari uchun jozibaln bulgan shaxsiy sifatlarini (odamgarchilik, insof, adolat, samimiyat, kamtarlik, soglom goyalar sodibi, medribonlik kabi) yanda rivojlantirish, jamondosh larga psixologik jidatdan yadin bulish imkonlarini didiradi;
II boskich: lider yukorida kayd etilgan uzidagi fazilatlarning
afzalliklarini uzgalarga namoyish etib, aynan shunday sifatlar soxibi bulishning kuchli tomon- lariga xodimlarni, birinchi navbatda norasmiy liderlarni, ishontiradi;
III xodimlariga uzlarida tashabbus va uziga ishonchni
bossich: namoyon etish uchun sharoit yaratadi, tashabbuslar
kursatilishini tinimsiz ragbatlantiradi; norasmiy liderlar bilan soglom rakobat muxitida konkret amaliy ishlar kiladi;
IV mustakil kobiliyat egasi bulgan xodimlarni ragbat-
boskich: lantirish, kerak bulganda, fakat konstruktiv
tanbexdar berish yuliga u™b oladi; norasmiy liderlarga mustakil faoliyat uchun imkoniyatlar eshigini kattarok ochadi;
V boskich: uz-uzini boshkarishga asoslangan ijtimoiy faoliyat-
ni tashkil etish va ishlarga xadeb aralashaverishdan uzini tiyish yulining afzalliklariga uzini ishontiradi. Norasmiy liderlar orkali ularga ixdos kilgan xar bir jamoadoshlarni uzlari uchun liderga aylantirishning turfa xil yullarini kidiradi, topadi va xodimlarni shu sifatlari uchun ma’naviy, kerak bulsa, imkoniyatga karab, moddiy jixatdan ratbatlantiradi. Jamoda sotlom i^dgimoiy psixologik muxit yaratilishiga erishadi.
Bu barcha say’i-xarakatlarning okibati - samarali bonщaruv, ishlab chikarish munosabatlarining insonparvarlashuvi, lider- ning avtoriteti - obrusidir. Shu nuktai nazardan, samarali boiщaruv - aslida ijtimoiy ta’sirni amalga oshirishning eng namoyishkorona kurinishidir. Shu ma’noda, liderlik - avval shaxsning uziga, sungra uzgalarga bera oladigan tasirida kurinadigan fazilatlar majmuidir, deb ta’riflanadi.
Demak, superliderlik goyasining asosida yotgan muxim fazilat - bu raxbarning uzgalarga tashabbuslarii namoyish etishlariga imkoniyat yaratishsir. Tashabbus kursata olish va unga yaratiladigan imkoniyatlar xakida xam kator ilmiy adabiyotlarda ma’lumotlar uchraydi. Masalan, amerikalik mashxur psixolog Deyl Karnegishtt ta’kidlashicha, asr boshida amerika dollarida xisoblaganda yiliga bir milliondan ortik daromad topadigan boshkaruvchilarniig soni ikki nafarni tashkil kilgan. Ulardan biri Uolter Kraysler va ikkinchisi — Charlz /i/eoblardir. Amerika chuyan kuyish industriyasining yetakchilaridan bulgan Endryu Karnegi Shvebga odamlarni yaxshi ishlatib, korxona daromadini keskin oshirib yuborgailigi uchun kuiiga uch ming dollar, yiliga bir million dollar x,ak 'gulagan. Lskin ana shu millione ,ning uz esdaliklarida koldirgan kuyidagi suzlari e’tiborga loyikdir: «Men chuyan kuyish borasida eig oddiy ishchidan xam nunok edim, asosiy yutugim - men uzgalarii boshkarishni bilganman. Mendagi eng noyob sifat - odamlarda tashabbusni uygotish kobiliyati edi. Chunki insondagi eng noyob, kimmatli narsani tan olish - uning tashabbusini kuzgatishdir». Endryu Karnegi esa umrining oxirida uzining kabr toshiga «Bu yerda bir umr uzidan akllirok bulganlarni uziga buysundira olgan inson yotibdi» deb yozib kuyinglar deb vasiyat etgan. Demak, Ya/vebning raxbari xam uz yulida xodimlar psixologiyasini yaxshi bilgan va ularga uz vaktida tashabbus kursatish imkonini bera olgan kamtar shaxe bulgan. Bu fikrlardan amaliy xulosalar chikarsa buladi.