Qabaq-qabağA
Yüklə 2,19 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aitaj Abbasova ASHUG SHEMSHIR AND KALBAJAR ENVIRONMENT Summary
- Key words
- Ключевые слова
- Örn: 1 VERDİN
- Örn: 2 SATAR SENİ
- Örn: 3 ARADA
- Örn: 4 DÜNYADA
- KISALTMALAR
- Enver Uzun ASHUG HASAN ISKENDERI IN THE TRADITION OF ASHUG SHEMSHIR Summary
- Açar sözlər
QAYNAQLAR:
Aitaj Abbasova ASHUG SHEMSHIR AND KALBAJAR ENVIRONMENT Summary: In the XX century Kalbajar minstrel art lived in a period of growth thanks to Ashug Shemshir. He had comprehensively described environment of Kalbajar - Goyche, created on topics postposition, garayli, tajnis, argue, bayati, divani, mukhammas and 3 epos. In each area of his creativity he had poetically described this environment; its folklore, ethnography, history and toponym. At the same time the number of poets and ashugs were not less which had been affected by poetry of Ashug Shemshir based on folklore. Key words: Ashug, poem, Ashug Shemshir, folklore, proverbs, folk, Kalbajar Айтадж Аббасова АШЫГ ШЕМШИР И КЕЛБАДЖАРСКАЙ СРЕДА Резюме: В ХХ веке Келбаджарский менестрель искусства жил свой период развитие благодаря Ашуг Шемшир. Он всесторонне описывал Келбеджарский - Гейчу окружающее среду в различных темах герайлы, гошма, таджнис, мухаммас, прицепа, баяты, 3 эпоса. В каждом области своего творчества он поэтической форме отражал эту сферу, фольклор, историю, топонима. В то же время пользующихся народного творчества Ашуг Шемшира были немало поэтов, народных ашугов. Ключевые слова: ашуг, стих, Ашуг Шемшир, фольклор, народ, пословицы, Келбеджар Enver UZUN Trabzaon Universiteti (Türkiyə) Prof. Dr. Azer_07enver@hotmail.com ÂŞIK ŞEMŞİR GELENEĞİNDE ÂŞIK HASAN İSKENDERİ Özet: Güney Azerbaycan Türk âşık meclisleri oldukça eski bir şöhrete sahip olup, Şaman geleneğinden günümüz âşık sanatına kadar istikrarlı bir yol izlemektedir. Güney Azerbaycan Âşık muhiti büyük ozan Dede Korkut irsinin (geleneğinin) temsilcilerinden olan Âşık Şemşir’in izinde aynı amaç ile yürümekte olan pek çok bir birinden değerli aşığı Türk halk (Âşık) edebiyatına kazandırmıştır ki, Âşık Hasan İskenderi de Uştibin’in muhafazakâr yapısından özgür bir toplumun oluşması adına Âşık Şemşir irsinin devamcılarından birisi olarak dikkati çeker. İran coğrafyasındaki yüzlerce aşık arasında bir duayen olarak beynelmilel bir misyon yüklenmiş olan Âşık Hasan İskenderi bu şöhretine yakışan bir şekilde yetkililerin dikkatini çekmemiştir. Böylesi bir saz ve söz ustasının tarihin suskunluğunda yok olup gitmemesi folklorşunaslar (folklor araştırmacıları) için yerine getirilmesi gereken bir borçtur.
Azerbaycan ağız edebiyatı oldukça kadim bir geçmişe sahiptir. Kam, Şaman ve Ozan geleneğinin ağız edebiyatı yoluyla yaşatılmış olan Âşıklık geleneği günümüzde de önemini kaybetmeden varlığını sürdürmektedir. “El edebiyatının kabakçıl numayendelerinden sayılan, bu medeni irsi koruyup yayan, yaratıp yaşatan ve asıl manasında âşık adlanan şahsiyetler istidatları, bacarıkları, yiyelendikleri peşeye her taraflı ve derinden kabil olmaları ile farklaşmış, yarattıkları eserler ise uzun müddet dilde, ağızda dolaşarak, asırdan asıra, nesilden nesile adlamış, zengin bir hazineye, tükenmez bir irse çevrilmiştir”. (Ahundov 1983,I:8) Elin aksakalı, el başçısı olan âşıklar aynı zamanda muhabbet dünyasının sevgi carcılarıdırlar. “Âşıklar, Azerbaycan edebiyatında en büyük epik (destan) yaratan igid kahramanlar oluplar. Feodallık döneminde büyük isyanlar yaratıplar.” (DKJ 1980,I:15-16) “Âşıklar, Dede Korkut yolunun devamcıları olup, her toyda, yasta birlik için el içinde çalışırlar. Kadir bilen Azerbaycan elleri tarafından bu mukaddes dede makamına layık görünüpler”. (Mukaddem 1370, önsöz) Azerbaycan, o cümleden Güney Azerbaycan Türk âşık meclisleri oldukça eski bir şöhrete sahip olup, Şaman geleneğinden günümüz âşık sanatına kadar istikrarlı bir yol izlemektedir. İran coğrafyasında âşık sanatının Karadağ Urmiye, Salmas, Hoy gibi zengin âşık muhitlerinde boy atıp geliştiğini görürüz. Bölge, yetirmesi âşıkların maharetli oluşları ve sayıların yüzlerce oluşuyla ünlüdür. Zira söz konusu bölgedeki âşık muhitleri Âşık Şemşir irsinin yaşatıldığı ocaklardır. Şemşir'in âşık sanatının yüksek estetik prensiplerine uygun olarak geraylı, koşma, muhammes, divanı vs. gibi şiir biçimleri bu âşık ocaklarında başarılı bir şekilde ifa edilmektedir. Güney Azerbaycan Aşık muhiti büyük ozan Dede Korkut irsinin temsilcilerinden Tufarganlı Abbas, Hasta Kasım, Âşık Alesker, Âşık Kaşem ve Âşık Ali, Âşık Dehgan ve Âşık Dirili Âşık Gurbani, Âşık Ali Karadağlı, Aşık Hüseyin Cevan, Âşık Sadık Kerkerli gibi, (Sagi 1389:7…vd.) Âşık Şemşir’in izinde aynı amal ile yürümekte olan pek çok bir birinden değerli aşığı Türk halk (Âşık) edebiyatına kazandırmıştır ki, Âşık Hasan İskenderi de Uştibin’in muhafazakâr yapısından özgür bir toplumun oluşması adına Âşık Şemşir irsinin devamcılarından birisi olarak dikkati çeker. Bilhassa Tebriz ve Karadağ âşık geleneği usta-çırak ilişkisine dayanır. Bu bağlamda Karadağ âşık muhitinin yetirmesi olan Âşık Hasan İskenderi de Âşık Şemşir benzeri bir yolu izlemiştir. Tıpkı Âşık Şemşirde görüldüğü gibi Âşık Hasan İskenderi’nin de ortaya koyduğu yapıtlarında herhangi bir sosyal adaletsizliğe, bilgisizliğe, yolsuzluğa, aşırı dini fanatizmine, karşı yüksek maneviyatlı bir karşı çıkış söz konusudur. Âşığın yapıtlarında alın teriyle kazananların, adaletsizliğe uğramışların kısacası Azerbaycan halkının adalet arayan acı feryatları vardır. Aşığın yaratıcılığını yüksek kıymetlendiren Türk halkı Âşık Şemşir’i Azerbaycan incesənət hadimi gibi Azerbaycan şifahi edebiyatının bir üstadı olarak İran coğrafyasındaki yüzlerce âşık arasında bir duayen olarak beynelmilel bir misyon yüklenmiş olan Âşık Hasan İskenderi bu şöhretine yakışan bir şekilde yetkililerin dikkatini çekmemiştir. Böylesi bir saz ve söz ustasının tarihin suskunluğunda yok olup gitmemesi folklorşunaslar için yerine getirilmesi gereken bir borçtur. Tıpkı Âşık Şemşir’de görüldüğü gibi Âşık Hasan İskenderi’nin de ortaya koyduğu yapıtlarında herhangi bir sosyal adaletsizliğe karşı çıkış, bilgisizliğe, aşırı dini fanatizmine, yolsuzluklara, nihilizme, karşı azadi bir yüksek maneviyatlı karşı çıkış söz konusudur. Bu şiirlerin gençlik yıllarına ait olanlarda emekçilerin, adaletsizliğe uğramışların acı feryatları vardır. Bu adil ve azadi çıkışları âşık sanatını seven geniş kitlelerin ve folklor uzmanlarının derin beğenisini kazanmıştır. Günümüz âşıkları ise başta toy meclisleri olmak üzere küçük çaplı kırtasiye işleri ile gelirlerini artırma peşindeler. Bu nedenle Âşık Hasan İskenderi de el, oba, oymak oymak gezerek yaşam mücadelesini sürdürmektedir. Azerbaycan şifahi halk edebiyatının yaratıcılarından birisi olan sanatçı Karadağ yöresinin önemli ve usta aşıklarından olup Vezirgen Şehri’nde, Araz’ın yan sahilindeki Üzüm Çallası Kenti’nde 2 Behmen 1326 (22. 01. 1948) tarihinde doğdu. Annesi Ebul Kasım Nebati’nin İran Azerbaycanının en az ayak basan, ancak manevi yoğunluğu yüksek olan ve çok eski gelenekleri olduğu gibi korumakta olan doğulduğu Uştibin kızıdır. O, bu nedenle altı ay kadar burada bir hafız yanında dini dersler alıp. Uştibin’in gelir düzeyinin düşük olmasının yarattığı yaşam koşullarının ağırlığı nedeniyle 9-10 yaşlarında Tebriz’e göçer. Burada babasıyla birlikte fereş fabrikasında çalışmaya başlar. Âşık Hasan burada çalıştığı sırada Farsça okuduğu şarkılar ile dikkati çeker. Çalışma arkadaşları onu çok beğenir, bu beğenilerini alkışlarıyla ifade ederler. O, gördüğü bu ilgi ve beğeni karşısında işi biraz daha ilerletmek ister. Bu nedenle bir gün Tebriz’de taş mağazasında akordiyon ustası bir Ermeni ile tanışır. O’nun kendisine akordiyon öğretme teklifine soğuk bakarak bu teklifi geri cevirir. Bu sırada büyüyüp boya başa catan âşık cemşid azer pira adlı bir hanım ile evlenir. Aile için yeterli kazanç temin etme olanağını Tebriz’de göremeyince eşi ile birlikte 1343 yılında Tehran’a göçer. Burada bir fırında iş bularak burada çalışmaya başlar. Cevreye hakim olunca da “İran Pur Musiki Kursu”nda Fars musikisi üzerinde çalışmaya başlar. Burada haftada iki gün üçretli ders alır. O dönemler burada kurs ücretleri oldukça pahalı olup; 50 tümen olsa da aşıktaki öğrenme isteği ve her şeyden önemlisi sesindeki güzel tonlama ve söyleyiş özelliği nedeniyle bu yeteneğinden yararlanmak adına ona 5 tümanlik bir kurs indirim yaparak aşık ile 45 tümene anlaşır. Aşık kurs ücretlerini ödeyebilmek için meşhur müğenni Ququşun amcasının “Efel“ adlı barında gündüz 10’da ve akşam 12’den 1. 30’a kadar şarkı söyler. Ancak onun bu yeni girişimi uzun sürmez. Çalışma arkadaşlarının ihtiraslı tutumları nedeniyle onlar ile münakaşa eder. Burada huzur bulamıyacağı kararına gelerek Tebriz’e geri dönerek buradaki âşıklar kahvesini kendisine mekan edinir. Buradaki aşıklardan doldurduğu kasetleri getirip Tahran’da satarak geçimini devam ettirmeye çalışır. Çocukluk yaşlarından itibaren ağır yaşam mücadelesi yürüten aşık Tebriz Aşıklar Kahvesinde İran Türk aşık muhitinde nam salmış saz ve söz ustalarıyla tanışıp dost olur. Âşık musikisine karşı merakı gittikçe artar. İran Türk aşıkları içerisinde fazla yaygın olmasa ve aşıklar kaval sanatına iyi bakmazlarsa da Âşık Abdul Ali, âşığı alkışlar ve O’na âşıklık sanatının inceliklerini öğretmekle yetinmeyerek kaval öğrenmer için onu Âşık İsa Deşem’in yanına giderek ondan kaval çalmağı öğrenir. Bir yıllık bir çalışma sonucunda Azerbaycan aşıkları içerisinde meşhur kavalçılardan birisi olur. Kaval eşliğinde Azerbaycan halk manhıları okumaya başlar. Keskin hafızası ve üstün kavrama yeteneği sayesinde destancı ifacısı olarak dikkatleri üzerine toplar. Bir süre bu şekilde yaşamını sürdüren İskenderi Âşık Veli Abdi ile tanış olur ve ondan destan söylemeyi öğrenir. Ancak O’nun bu konuda Âşık Veli Abad’dan çok Âşık Ali Bahşi’ye eğilimi vardır. Zira bu eğilimin boş olmadığı daha sonra anlaşılacaktır ki, âşık yaratıcılığının üzerinde en büyük nüfuz sahibinin Âşık Ali Bahşi olduğunu kendisi ifade etmektedir. Diğer taraftan İskenderi, Âşık Ali Bahşi’den 2 ay içerisinde 12 destan öğrenirken; Âşık Hacı Muhemmed Bağır, Âşık Ali Şehnazi, Âşık Ali İbadyan ve Âşık Cevad (?)’dan destan havalarını öğrenerek İran Türk âşıkları içerisinde destancı bir âşık olarak dikkatleri üzerinde toplar. Onun yaratıcılığ üzerinde şüphesiz Âşık Abdul Ali Nuri, Âşık Kamandar, Âşık Mehemmed Bağır, Âşık Hacı Namver gibi âşıkların da İskenderi’nin sanatında olgun bir düzeye gelmesine katkı sağlarlar ki, bunların yanında Âşık Kamandar ve Âşık Adalet Delidağlı ile de yakından tanış olup, onların sanat çeşmesinden su içmiştir. Anacak âşığın dediğine göre bu bağlamda kendi yaratıcılığı üzerinde Âşık Şehnazi Abdul Ali’nin etkisi oldukça fazladır. Aşık Hasan İskenderi sanatını ilerletir, Azerbaycan aşıkları arasında kısa sürede saygınlık ve itibar kazanır. Bunun sonucunda da İran sınırları onun yaratıcılığı için dar bir coğrafi mekana dönüştüğünden sanatını İran dışında da icra etmek arzusuna girer. Âşık Muhammed Riza Dervişi Hamit Erdelan ve Âşık Hüseyn Alizade ile birlikte 2 ay Amerika’da değişik konserler verir. Tıpkı İran’da olduğu gibi Amerika’da yaşamakta olan Türkler arasında sevilir, hak ettiği itibarı görür. Uluslararası bir sanat icrasını başlatmış olan âşık daha sonra Asya kıtasına yönelir. Âşık Adalet Nasibova ve Âşık Kara ile birlikte bu kez Özbekistan’da konserler verir. Bunların dışında Âşık İskenderi pek çok konserler gerçekleştirmiştir. Söz konusu bu konserler daha sonra “Konserler” adıyla bir kitapta toplanmıştır. (bkz.İldırım 1385). Söz konusu bu kitapta âşığın tüm konserleri hakkında teferruatlı bilgiler yer almaktadır ki, O’nun “Âşık Kaşemle Görüş”, “Hatıralar”, “Eldar ve Aylar Destanı”, “Şiirler” adlı kitaplar ekonomik nedenler nedeniyle tozlu raflarda ışık yüzü görme hasretini yaşamaktadır. Âşığın sosyal düzene karşı şiirlerinin yer aldığı “Konser Hatıralarım” adlı yapıtı Rahim İldırım tarafından 1385 (2006) yılında Tahran’da illegal bir şekilde çıkarılmıştır. Ancak bu yapıt illegal bir şekilde el altından çıkarıldığından yazarın adı kitaba yazılmamıştır. Âşığa ait pek çok deyiş örneği elimizde olsa da “Verdin”, “Satar Seni”, “Arada” ve “Dünyada” adlarını taşıyan dört deyişini metnimize almış bulunuyoruz.
Birine var dövlet verdin Birin ecibani deli Birine çox quvvet verdin Birin yazıq çöle sahıb Biri erbab ele sahıb Biri qazma bele sahib Birisine fürset verdin Birinin cibleri xali (boş) Biri xercleyir kirali Biri neylir qalir dalı Birine şans qiymet verdin Birinin yox bağça bağı Birinin bol qaymaq yağı Biri zorla çıxır dağı Ar bilmeze qeyret verdin Biri gedenmez mektebe Biri oxuyur felsefe Biri tapir yol izzete Cellatlara şoket verdin Birinin yıxdırdın damın Birinin doldurdun camın Birinin dağıtdın şamın Birine dad lezzet verdin Insaf deyil aşıq hesen Pise yaxşı deyesen sen Yaxşı olmaz ruzi kesen Mene demek cüret verdin Örn: 2 SATAR SENİ Bel bağlama na necibe Az kıymete satar seni Var gününde hemdem olar Dar gününde atar seni Atalarım dilguşadı Kalbına bak dağlar quzu Na necipten alma kızı Alovlara qatar səni Adım eziz el anası Sinemdir hicran qalası Tula olmaz kurt balası Niye sevirsen tutar seni Ezizinem birde men Çal okuyum birde men Ömr azalır gûn geçir Cavan olmaram birde men Örn: 3 ARADA At oynatma, havalanma meydanda, Bir gün olar tek qalarsan arada. Zorlu da olsan çox döşüve döyme, Simit axtaran olma sen davada. Yıxılana arxa dayaq olgunan, Edaletin nizamını qurmusan Azadlığın şerpurunu virgınan Ele qarşı qalmaginan havada. Üzûn gülsün yollara nur saçılsın, Meğzivi (akıl) sal işe fikrin açılsın, Qara günler ölkemizden qaçılsın, Gücüvü ver elme sarı savada. Sazını çal hesen eller oyansın Şen havalar oxu diller oyansın Bülbül çeh çeh vursun güller oyansın Dovran edib dolansınlar havada. Örn: 4 DÜNYADA Menede bax day ne olar, Bu dünyada bu dünyada. Yaz sözünü ya ne olar, Bu dünyada bu dünyada. Xeberçiler verer xeber, Musafirin gelir seher, Bed nezer demese nezer, Bu dünyada bu dünyada. Aşıq Hesen saz dayağım, Tapıbdı düz yol ayağım, Sen teksen gül yanağım, Bu dünyada bu dünyada.* KISALTMALAR DKJ: Dede Korkut Jurnalı KAYNAKÇA:
------------------------ * Bu dört şer âşık ile Tebriz’de 28. 09. 2013 tarihinde yaptığımız görşmeden kaydedilmiştir.
Enver Uzun ASHUG HASAN ISKENDERI IN THE TRADITION OF ASHUG SHEMSHIR Summary: Turkish Ashug (Poet-singers) assemblies f the Southern Azerbaijan enjoy a very old reputation and have been taking a stable tack since the tradition of Shaman until today’s art of Ashug. Ashug circle of the Southern Azerbaijan brought many Ashugs, one more valuable than the other, in the Turkish folk (Ashug) literature, who pursued the same goal following in Ashug Semsir’s tracks, being one of the representatives of the hereditary (tradition) of Dede Korkut, the great poet and Ashug Hasan Iskenderi stands out as one of the followers of the hereditary of Ashug Semsir with an aim to build a free society out of the conservative structure of Ushtibin. Having undertaken an international mission as a doyen among hundreds of Ashugs in the geography of Iran, Ashug Hasan Iskenderi did unfortunately not attract the attention of authorities worthily to his fame. Folklore lovers (folklore researchers) must exert every effort to prevent such instrument and lyrics master from vanishing in the silence of history. Key words: Shaman, Ashug, Folklore, Folk АШЫГ ГАСАН ИСКЕНДЕРИ В ТРАДИЦИИ АШЫГА ШЕМШИРА Резюме: турецкие ашыги (Поэты - певцы ) Южного Азербайджана пользуются очень старой репутацией и принимают стабильный тактику так как традиция шамана до сегодняшнего искусства из Ашик . Южный Азербайджан подарил много ашыгов , один более ценным, чем другие, в турецкой народной (Aшыгскую) литературы, который преследовал ту же цель По следам Ашыга Шемшир, будучи одним из представителей наследственной ( традиции) Деде Коркут, великого поэта и Ашыг Гасан Искендери выделяется как один из последователейнаследственно Ашыг Шемшир с целью построить свободное общество из консервативной структуры Уштибина . Взявшись международной миссии, как старейшина среди сотен ашыгов в географии Ирана, Хасан Ашыг Искендери действительно, к сожалению не смог привлечь внимание властей достойно своей славы. Любители фольклора (фольклоро-исследователи) должны приложить все усилия для предотвращения такого документа и текст мастера из исчезающего в тишине истории.
Yüzlərlə görkəmli aşıq və еl şairlərini dünyaya bəхş еtmiş Göyçə aşıq ifaçılıq sənətində özünəməхsus ifa ənənəsini fоrmalaşdırmışdır. XV-XVII əsrlərdə yaşamış ustad sənətkarların yaradıcılıq irsinin ümumaşıq mühitinə təsiri məsələləri araşdırılarkən görkəmli aşıqların aşıq yaradıcılığına, ifaçılıq ənənəsinə gətirmiş оlduqları yеni məqamların, ifa cizgilərinin öyrənilməsi işin əsas məqsədlərinə хidmət еdir. Azərbaycanın geniş coğrafi mühitində zəngin musiqi folkloru ənənələri uzun əsrlərdən bəri özünü göstərməkdədir. Dağlıq əraziləri əhatə edən qərb bölgələrində musiqi folkloru özünü əsasən maldarlıq, sayaçılıq, məişət və müxtəlif mərasim ənənələrinin keçirilməsində göstərmişdir. Bu baxımdan Göyçə musiqi folkloru özünün spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənmiş və bu gün də bu ərazilərdə yaranmış ifa xüsusiyyətləri öz fərdiliyi və özünəməxsusluğu ilə seçilir. Musiqi folklorunun və peşəkar musiqi sənət dünyasının ayrılmaz tərkib hissəsi olan aşıq yaradıcılığı xalqın məişətinə o qədər dərin nüfuz etmişdir ki, ondan bütün mərasimlərdə geniş istifadə olunması bir ənənə şəklini almışdır. Göyçə aşıq mühitinin formalaşmasında bu ərazilərdə yaşayan geniş xalq kütləsinin peşə sənəti, ədəbi irsi, milli ənənədən irəli gələn müxtəlif məişət-mərasim ayinlərinin keçirilməsinin təsiri olmuşdur. Eyni zamanda onu da qeyd etməliyik ki, aşıq mühiti peşəkar aşıq sənətinin ifa mədəniyyəti ilə sıx bağlı olduğu üçün bu ərazilərdə yaşayıb-yaratmış aşıq ifaçılarının da, bu sahədə böyük zəhmət və əməyi olmuşdur. Göyçə elə bir folklor (aşıq) mühiti idi ki, burada sənət və yaradıcılığın istənilən təzahür formaları (yaradıcı və ifaçı sənətkarlar, onların yaratdığı əsərlər) vahid aşıq sənəti məcrasında birləşirdi. Bu aşıq mühiti özünün bir sıra keyfiyyətlərinə görə digər aşıq mühitlərindən ciddi şəkildə fərqlənirdi. Əgər Şirvan aşıq mühiti muğam, yazılı ədəbiyyat, rəqqaslıq və s. mədəni təsirlərə, Qarabağ folklor mühiti muğam və yazılı ədəbiyyatın təsirlərinə məruz qalırdısa, Göyçə folklor mühiti bu kimi faktorların birbaşa təsirindən uzaq idi. Ona görə də Göyçə folklor mühitinin mərkəzi sənət və yaradıcılıq faktorunu aşıq sənəti təşkil etmişdir. Göyçədə ədəbi-mədəni həyatın istənilən təzahürü aşıq sənəti, onun ifaçılıq və yaradıcılıq həyatı ilə sıx şəkildə bağlı idi. “Göyçə Azərbaycan türklüyünün ən saf bölgələrindən biri olduğu üçün orada saz və söz sənəti həmişə güzəranın ayrılmaz tərkib hissəsi olmuş və ulusun mənəvi yaşam sistemində aparıcı mövqeyə yiyələnmişdir. Şübhəsiz ki, əzəmətli ozan sənətində əsas məskənlərdən biri olmuş bu qədim türk yurdu öz misilsiz koloritini, bulaq kimi qaynayan obrazlı danışıq tərzini milli ruhun ən saf və ən dərin qatlarından şirə çəkərək yaratmışdır. Orta yüzilliklərdə aşıq sənəti təşəkkül tapdıqdan sonra Göyçədə qüdrətli mühitlərdən birinin meydana gəlməsi oradakı folklor həyatının ecazkar qüdrəti ilə bağlıdır.”(5,169). Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin tarixinin tədqiqi yolunda qarşıda duran çətinliklərdən biri, qədim musiqi materiallarının ilkin mənbələrə uyğun şəkildə qeyd edilməməsidir. Sənət abidələrinin, xüsusən də ədəbiyyat və incəsənətin digər növləri (misal üçün təsviri sənət, daş kitabələr, qayaüstü rəsmlər və ya arxeoloji qazıntılar) vasitəsilə əldə edilmiş nümunələrin yazıya və qeydə alınması sənət növlərinin qədim nümunələrinin birbaşa tədqiq edilməsinə imkan yaradır. Bu baxımdan, yaşı Oğuz elinin yaşına bərabər olan Ozan ( Ozan dedikdə Dədə Qorqud dövrünün musiqisi nəzərdə tutulur.) musiqisinin öyrənilməsi qarşımızda hələlik müəyyən sədlər yaradır.Təskinliyimiz isə yaşı nisbətən az olan aşıq musiqisinin əsrlərdən bəri ustad aşıqlarımızın göz bəbəyi kimi qoruyub “ustaddan-şagirdə” ötürə-ötürə bu günümüzə qədər gətirib çatdırdıqları çox dəyərli musiqi nümunələrini ciddi şəkildə tədqiq etməklə o uzaq keçmişimizə işıq saçmaqdır. Bu cür çətin və məsuliyyətli sahələrin araşdırılması müasir folklorşünaslıq və etnomusiqişünaslıq elminin əldə etmiş olduğu nəzəri bilik və sınanmış konsepsiyalarının tədbiqilə uğurlu aparıla bilər. Azərbaycan folklorunun daşıdığı bütün tarixi-nəzəri dəyərlər, onun milli xarakteri, özünəməxsusluğu, oğuz türkünün folklor dünya modeli, tarixi koloriti, etnik mahiyyəti sanki aşıq musiqisinə hopmuş və onu özündə ehtiva etmişdir. Bu baxımdan, aşıq sənətinin genetik strukturunun modelləşməsinə dair müəllifi filologiya elmləri doktoru Hüseyn İsmayılovun konsepsiyası son dərəcə mükəmməldir. Konsepsiyaya görə “aşıq” sənət və yaradıcılıq hadisəsi kimi Ata-Baba-Dədə-Aşıq struktur sxeminin məhsuludur. Bu sxemdə hər bir vahid Azərbaycan-türk etnosunun bəşər səhnəsindəki tarixinin konkret bir epoxasını işarələndirir”(1, s.8). Azərbaycan aşıq sənətinin inkişafını təmin еdən böyük, çохsaylı sənətkarlar оlmuşdur ki, оnların hər biri bu ülvi sənətin inkişafında müəyyən mərhələni təmsil еdir. Sənətkarlar-sənətkarı, ustadlar-ustadı kimi tanınmış Dədə zirvəsinə qədər yüksəlmiş sənətkarlardan biri də Miskin Abdaldır. Miskin Abdalın yaradıcılığı həm aşıq şеirinin, həm də aşıq musiqi sənətinin zirvəsini fəth еtmişdir. Оnun adı uzun əsrlərdən sоnra da aşıq sənətkarları sırasında hörmətlə çəkilir. Bu ad artıq aşıq ədəbiyyatında simvоla çеvrilmişdir. Оnun yaradıcılığı хüsusi tədqiqat əsərlərinin mövzusu оlmuşdur. Özünün varlığı ilə Göyçə aşıq məktəbinin inkişafını yeni mərhələyə ucaldan Miskin Abdalın fəaliyyəti xüsusi maraq doğurur. 1430-cu ildə Göyçənin Zərgərli (indiki sarı Yaqub) kəndində Cəfər oğlu Məhəmmədin ailəsində doğulmuş Seyid Hüseyin (Miskin Abdal) ozan ustadların yanında şəirdlik etmişdi. Bu dövrlərdə el musiqiçilərinə hələ ozan deyildiyinin şahidi oluruq. Bu dövr “Ata-Baba-Dədə-Aşıq” struktur sxemi kontekstində bu cür ifaçılara aşıq deyildiyi dövrdən öncəni və keçid dövrünü əhatə edir. Beləliklə, “Ata-Baba-Dədə-Ozan-Aşıq struktur sxemi alınır. Bu zəncirin son halqaları olan Ozan-Aşıq bəndlərinin əhatə etdiyi dövrə nəzər salaq. Aşıq sözünün etimoloji mənasının XI-ci əsrdən sonra yaranmasını nəzərə alsaq qeyd edilən dövrdən əvvəl bu məfhunun yerində ozan sözü dururdu. Yuxarıda verilən Ata-Bala-Dədə struktur sxemi eyni zamanda ozan etimologiyası üçün də aktual idi. Çünki hər üç söz türk dünyasında yayıldığı üçün ozan sənətinin əski əcdadlarının sənətdə Dədə-Baba və Ata titulları ilə adlandırılmasına şamil edilə bilər. “Aşıq musiqisi öz xarakterinə görə türk... üslubu”na yaxındır. (2, 206). Aşıq sənəti (saz-söz sənəti) kök etibarı ilə Türk dünyası ilə sıx bağlı olduğu üçün bu sənəti yaşadan ifacılara ozan deyilirdi. Ozanların ifa etdiyi bütün musiqi alətlərinə “qopuz”deyilərdi. Yəni qopuz adı konkret olaraq hər hansı bir alətin adı deyildi. Türklərdə yaylı qopuzlar (kamanlı alət) ağızla çalınan qopuzlar, mizrabla çalınan qopuzlar deyilən musiqi alətləri mövcuddur. Qopuz sözünün cəm halda qopuzlar kimi işlədilməsi də məlumdur. Həm ozan, həm də qopuz kəlmələri sırf türk dünyagörüşü, türk dilinin işələri ilə bağlıdır. Saz, söz isə qədim dövrlərdən İran coğrafi-inzibati ərazisində yaşayan türklərin dilinə, fars dilindən keçdiyi üçün saz sözü də, ümumilikdə bütün alətlər üçün də təyin edilmişdir. Saz sözünün mənası “kökdə olmaq”, “saz olmaq” deməkdir. Saz sözü cəm halda “sazha” kimi işlədilir. Bu ərazilərdə olan musiqi alətləri bir neçə qrupa bölünür. Bunlardan nəfəsli sazlar, yaylı sazlar mizrablı sazlar, dəri üzlü sazlar mövcuddur. Bu faktlar onu göstərir ki, “saz” adının (bugünki aşığın aləti) yerində başqa ad durmuşdur. Bu sahədə aparılan araşdırmalar, xüsusən də Şah İsmayıl Xətainin şeirlərində rast gəldiyimiz “çoğur”, “çüyür” adının durduğu ehtimal olunur. “Cahan-arayı-Şah İsmayıl Səfəvi salnaməsində (səh. 110) deyilir:-ozanlar vuruş günlərində qalib yürüşlü ordunun müqabilində çoğurlar çalmaq, türkü varsaqlar oxumaqla igidləri döyüş həvəsi ilə coşdururdular. Ozanların çalıb oxumasından onların vuruş əzmi güclənirdi...” Salnamə Şah Abbasın hakimiyyətinin 15-ci ilində (hicri tarixi ilə 1010-cu ildə, miladi tarixi ilə 1604-cü ildə) yazılmasını nəzərə alsaq, “ozan”, “aşıq”, “saz”, “çoğur” kimi sözlərin uzun müddət yanaşı işləndiyini müşahidə edərik. Elə oradan (səh. 155-də oxuyuruq... “Ozan xan” titulu qazanmış on nüfuzlu aşıqlar Şahdağda, Göyçə dənizli döyüşçü aşıqlar idi ...” Şah İsmayıl Xətainin saz-söz sənətinə bağlılığını nəzərə alaraq Səfəvilərin sarayında sənət adamlarına göstərilən hörmət və izzətin nə səviyyədə olması barədə mühakimələr yürütmək olar. Bu xüsusda istər Miskil Abdalın şəxsiyyəti, istər siyasi-ictimai fəaliyyəti sima kimi daima öndə olmuşdur. 1501-ci ildə Şah İsmayılın Təbrizdə tac qoyma mərasimində...” Şahlıx şərbətini Miskin Abdalın əlindən alıf nuş elədi. Şaha ilk xeyir-duanı Miskin Abdal verdi. Təbriz cuşa gəlmiş bir ümman kimi coşuf çağlayırdı. Aşıxlar da heş kəsə aman vermirdilər. İsmayılın özünnən Göyçədən gətirdiyi on iki aşığın sazı-avazı və zəngulələri bütün Təbrizi başına götürmüşdü... -“Miskin Abdalnan Şah İsmayıl” dastanından götürülmüş bu örnəkdə aşıq ansambılı haqda məlumatla tanış oluruq. Bu cür aşıq ansambıllarının heyyəti (ifaçıların sayı) mərasimin əzəmətindən asılı olaraq dəişə bilər. Dastandan göründüyü kimi 12 nəfərlik aşıqlar ansambılında balaban ifaçısının adı çəkilməyir. Müasir dövrdə Göyçə aşıq məktəbinə məxsus aşıq dəstələri heyyətə balaban ifaçısı əlavə edilməklə fəaliyyət görsədillər. ...Elə ki, saz-söz meydanı Miskin Abdala verildi, hamı susdu. Miskin Abdal meydanın bir o başına getdi, bir bu başına getdi, telli sazını sinəsinə basıf, aldı görək nə dedi: Bu tac, bu taxt qılınc vəfa, Şıx oğlu Şah İsmayıla. Xızır Nəbi ol Mustafa, Olsun pənah İsmayıla. Haxdan yerə gəlir bir səs, Bəxdin üzü dönməsin tərs. Qır qazana düşər nakəs, Etsə günah İsmayıla. Abdal telə mizrab vurar, Gün gələr ki, dastan qurar, Yerdə Əli kömək durar, Göydə Allah İsmayıla (1, s.247). Yuxarıdakı şeir nümunəsi Miskin Abdalın müəllifi olduğu “İsmayılı” və ya “Şah sevəni” havası üstə ifa edilir. “Şah qalxdı” və “Baş divani” və ya “Şah divani”, “Göyçə gülü”, “Göyçə gözəlləməsi”, “Qaraçı” və ya “El” havalarının müəllifi, ehtimala görə, Miskin Abdalın özüdür. Bu barədə “Miskin Abdalnan Şah İsmayıl” dastanında müəyyən məlumatlar vardır (2, s.232.). Еlin aşığı həmişə öz yaradıcılığında dоğulub bоya-başa çatdığı еli, оnun təbiətini şеirlərində vəsf еtmişdir. Miskin Abdal mənbələrin vеrdiyi məlumatlara görə öz yaradıcılığında dоulduğu diyarı dilə gətirmiş, оnun füsunkarlığından dönə-dönə danışmışdır. Bir çох mənbələrdə aşıq musiqi rеpеrtuarında özünə dərin kök salmış və aşıqsеvərlərin хüsusi məhəbbətini qazanmış aşıq havalarından “Göyçə gülünü”, “Göyçə gözəlləşməsini”, “Bas divanini”, “Qaraçını”, “Şah Sevənini” Miski Abdalın yaratması qеyd оlunur. Vеrilən təhlillərdən aydın оlur ki, Miskin Abdal dövrün məşhur sənətkarı оlmaqla yanaşı, еyni zamanda ictimai-siyasi хadim kimi də fəaliyyət göstərmişdir. О, Şah Ismayıl Хətainin vəfatından sоnra öz dоğma yurduna dönmüş və оrada əldə еtdiyi bilik və təşkilatı işləri həyata kеçirməyə səy göstərmişdir. Оnun bu fəaliyyəti Göyçə aşıq yaradıcılığının fоrmalaşıb inkişaf еtməsi üçün gеniş imkanlar açmışdır. Miskin Abdalın bir çох aşıq havalarının müəllifi və aşıq şеir sənətinin gözəl nümunələrinin yaradıcısı kimi fəaliyyəti Göyçə aşıq mühitinin tərəqqisinə təkan vеrmişdir.
Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|