R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

nadiy, selen, m arganes, m argim ush, ftor, kremniy, litiy kiradi.
M ikroelem entlar rivojlan ishn in g h am m a bosqich larida organizm nin g hayot 
uchun m u h im fun ksiyalarin i id o ra etish da qatnashuvchi ju d a qad im gi va m u ­
rakkab fiziologik sistem an in g ajralm as qism idir. Biogen m ikroelem entlarning 
ko'pchiligi ferm entlar, vitam inlar, gorm onlar, n afas pigm en tlarin in g tarkibiga 
kiradi. M asalan , D N K va R N K polim erazalari tarkibida rux bo'ladigan metal- 
loen zim dir, b ir qan ch a ok sid azalar tarkibida m is bor. Insulin gorm on in in g ju d a 
m u h im tarkibiy qism i ru x bo'lsa, tiroksinn in g m u h im tarkibiy qism i yoddir.
M ikroelem entlarn in g ov qatda yetish m asligiga aloqad or bo'lgan birlam chi 
tan q isligi faqat yod uchun xarakterlidir, yod yetishm asligi bo'qoq kasalligiga 
sab ab bo'ladi. Ikkilam chi m ikroelem entlar yetishm ovchiligi rux, m is, selen va 
y od ga xarakterli bo'lib, shu elem entlar so rilishi izdan ch iqqanligi, bu larga talab 
ortib ketgan ligi m u n o sabati bilan boshlanadi.
O rgan izm ga m ikroelem entlar yetkazib beradigan aso siy m an balar n on va 
non m ah sulotlari, yorm alar, sut, sabzavot, gosh t, kartosh ka, qo'ziqorindir. U lar 
shu m asalliqlar bilan organ izm ga kirib, turli to'qim a va organlarda to'planib 
b orad i. Ayni vaq td a u lar o'z tabiatiga qarab m a’lu m organlarda to'planadiki, bu 
n arsa m azku r organ faoliyatining o'ziga x o s roliga ko‘p darajad a bog'liq. M asa­
lan, ru x jin siy bezlarda to'planib borib, reproduktiv funksiyaga ta’sir o'tkazadi. 
B rom b o sh m iya va qalq o n sim o n bezd a to'planib borib, n erv sistem asi faoliyatini 
idora etish da qatn ashadi, q alqo n sim on bez funksiyasiga ta’sir o'tkazadi. M ik ro ­
elem en tlarning o rgan izm d a ortiqch a to'planib qolishi har xil patologik jaray o n ­
lar (m ikroelem en tozlar) b osh lan ish iga olib keladi.

---

O d am organ izm ida ba’zi m ikroelem entlar m iq d o rin in g o'zgarishi n im alarga 
ta’sir etishini ko'rib chiqam iz.
R u x non m ahsulotlari, go'sht, sabzavotlar bilan organ izm ga tu sh adi va jigar, 
prostata bezi, к о z to r p ard asid a to'planib b orad i. R ux qon yaratish jarayon larid a, 
sekretsiya bezlari faoliyatida ishtirok etadi. O qsillar, uglevodlar, yogclar, nuklein 
kislotalar alm ash inuvida ishtirok etadigan 200 d an o rtiq ro q m etalloferm entlar 
tarkibida ru x topilgan. A lkogolizm , jig ar sirrozi, b ad an kuyib qo lgan m ah allard a 
bu yrak va m e’da-ichak kasalliklarida, o d am u zo q m u d d at p aren teral yo‘l bilan 
oziqlanish ga m ajbur bo'lgan m ah allarda organ izm da ru x yetishm ay, tan q is bo'lib 
qoladi.
R u x yetishm asligining klin ik k o n n ish lari ju d a h ar xil, b u n d a b ad an terisidan
tortib nervlar h am zararlanishi v a ruhiy ozgarish lar bo'lishi m u m kin. B o lalard a 
bo'y o'sishi orqad a qolib, gipo gon ad izm , gepatosplen om egaliya, letargiya, bulloz 
va pustu loz derm atit kuzatiladi. K atta yoshli od am lard a teri giperkeratozi, yarali 
derm atit boshlanadi, regenator jarayon lar ham susayish i m u m kin. R u x yetish­
m ovchiligi tim u sn in g atrofiyaga uchrab, T-hujayralar m iq d ori va fun ksiyasi 
pasayish iga olib keladi. Bu n arsa organizm nin g zam bu rug'li, virusli, p arazitar 
kasalliklar (gelm m tozlar)ga sezgirligi ortib ketishiga sabab b o lad i.
M is non m axsulotlari, choy, kartoshka, m evalar, jigar, yongoq, q o ziq o rin , 
dukkakli donlar, kofeda bo'ladi. O rgan izm da jig a r v a su yaklard a to'planib b o ra ­
di. 0 ‘sish v a rivojlanishga yordam berib, qon yaratishda, gu m oral im m u n reak- 
siyalarning barqarorlashuvi, to'qim alar n afasid a ishtirok etadi. B undan tash q ari 
m is tom irlar sistem asi bilan n erv sistem asi faoliyatini m uvofiqlashtirib boradi.
M is oksidlanish-qaytarilish jarayon larid a m u h im rolni o'ynaydigan ko'pgina 
ferm entlar va oqsillarn ing ju d a zaru r tarkibiy qism idir. F errok sidaza (gem
sintezida ishtirok etuvchi ferm ent) faolligiga eg a bo'lgan m u ltifu nksion al o q ­
sil seruloplazm in, yallig'lanish o'tkir fazasining reaktanti rolini o'ynaydigan va 
lipid m em bran alam i peroksid oksidlan ishdan saq layd igan su p erok sid dism utaza 
tarkibiga kiradi.
M is yetishm ovchiligi chala tug'ilgan ch aqaloqlarda, o d a m u zo q vaqt p aren ­
teral yo‘l bilan oziqlanish ga m ajbu r bo'lganida, ichakdan so rilish izdan chiqqan 
m ah allarda kuzatiladi. M is yetishm ovchiligida anem iya, leykopeniya boshlanib, 
nevrologik sim p tom atika paydo bo'ladi. M is yetish m ovchiligida kollagen sin- 
tezi, bu n d a suyaklar m o'rt b o lib qoladi, skelet shakli o’zgarib ketadi (hayvon- 
larda tasvirlangan), shun in gdek teri od atd an tashqari ch oziluvch an, bo'g'im lar 
ortiq darajada harakatchan va ch iqishga moyil bo'lib qolad i, badan terisin in g 
tuzilishi aynaydi (Elers — D an lo s sin dro m i). Ill tip d agi kollagen, ayniqsa elastin 
sintezining buzilishi yirik arteriyalarda anevrizm alar yu zaga kelishiga olib bora- 
digan sababdir.
M is organ izm ga ortiqcha m iqd ord a kirib turadigan m ah allard a V ilson kasal- 
ligi deb ataladigan gepatoserebral distrofiya boshlanadi, bu m arkaziy n erv siste­
m asi tob ora ko'proq o'zgarishga uchrab borad igan irsiy kasallik bo'lib, yirik tu- 
gunli jig a r sirrozi bilan birga davom etib boradi.

---

S ele n . Selenn in g o d am patologiyasid agi roli selen yetishm asligidan X itoyda 
bo sh lan gan kardiom iop atiya (K eshan kasalligi) tasvirlangan idan keyin aniq- 
iandi. B o sh q a m am lak atlard a skelet m uskullari m iopatiyasi tasviriangan. Selen 
yetish m ovchiligi o d am u zo q vaqt parenteral yo'l bilan oziqlangan m ahallarda 
kuzatiladi. Selen glyutation p erok sidazan in g tarkibiy qism i bo'lib, xu dd i vitam in 
E sin gari lip idlarn in g p erok sid lan ish ida hujayra m em bran alari zararlanishiga 
yo'l qo'ym aydi. H ayvon larda m e’d a o sti bezinin g nekroz va fibrozga uchrashi, 
qon tom irlarining zararlanishi, o'sishning orqada qolishi va reproduktiv funksiya 
izdan ch iqishi tasviriangan.
K eshan k asalligi ko'proq bolalar va o'sm irlarda uchraydi. Ma’lum jo y ­
larda m u q arrar su ratd a uchrab turadigan (endem ik, fatal) m iokardiopatiya 
bo'lib, u n g a y u rak ishi m aro m in in g buzilishi (aritm iya), yurakn ing kattala­
shib ketishi, m io k ard d a fokal n ekrozlar boshlanish i xarakterlidir, ana shunday 
o'zgarishlardan keyin yurak yetishm ovchiligi boshlanadi. A ssit, jigarn in g ju da 
kattalash ib ketishi, yurak bo'shliqlarining kengayib ketishi va m iokard gipertro- 
fiyasi h am xarakterlidir. G istologik teksh irishda kardiom iotsitlarn in g har yer, 
h ar yerda lizisga u chragan i aniqlan adi.
T e m ir — o d am organ izm id a eng ko'p tarqalgan m ikroelem entlarning biridir. 
O rgan izm ga tem ir kirib tu rad igan aso siy m an balar loviya, q o ra bug'doy yorm asi, 
jigar, go'sht, m eva-sabzavotlar, n on va n on m ahsulotlaridir.
T em ir yetish m asligid an bo'ladigan anem iyalar giposideroznin g birdan -bir 
ko'rm ish i em as, m utlaqo. C hun on chi, til shilliq p ard asin in g atrofiyasi, Plam- 
m er — V inson sin dro m i h am tasviriangan . Til shilliq p ard asi atrofiyasi odatda 
halqu m ga, x iq ild o q sh illiq p ard asi v a ovoz boylam lariga ham o'tib ketadi. Buning 
n atijasid a o d a m ovozi bo'g'ilib, ba’zid a butunlay ch iqm ay ham qoladi. Plam m er 
— V inson sin d ro m i (yoki sid ero p en ik disfagiya) 20 foiz hollarda uchraydi. Bu 
sin d ro m d a qizilo'ngachnin g m uskulli qavatiga ham o'tib ketishi m um kin bo'lgan 
o'choqli m em b ran oz yallig'lanish tufayli qizilo'ngach chindan ham torayib q o ­
ladi. Q izilo'ngach shilliq p ard asi yupqalashib, rangi o'chadi, qu ru q bo'lib q o la­
di, qo n ab turishi ham m um kin. B e m o r tem ir preparatlari bilan davolanadigan 
b o lsa , sid ero p en ik disfagiya y oq olib ketadi.
Sideropen ik disfagiya rak o ld i holati ekanligini v a 16 foiz hollarda rak bosh- 
lan ish lga olib kelishini ta’kidlab o'tish kerak.
A trofik rin it boshlanish i ham tem ir yetishm ovchiligiga b og'liq bo'ladi deb 
h isoblan adi. A trofik rinitga x o s o'zgarishlar u stiga ba’zi hollarda ozena (sassiq
d im o q ) boshlanadi.
K A S B G A A L O Q A D O R K A S A L L IK L A R