R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

$ion, ya’n i fibrin oz trom blar h olida bo'lishi m um kin. O datd a m ikrosirkulator 
o'zan tom irlarid a joylash gan gialin li trom blar ham tasvirlangan. Bular faqat m ik ­
ro sk op bilan tekshirish m ah alidagin a ko'zga tashlanadi va zichlashib qolgan fib­
rin, p lazm a oqsillari yoki fibrin aralash trom botsitlardan tuzilgan bo'ladi.
39-rasm . C hap yon bosh venasidan pastki kovak venaga 
ko'tarilib ch iqqan venoz trom b.
K linika h am da anatom iya am aliyotida venoz sistem a bilan yurak kame- 
ralarid a trom b hosil bo'lish h o d isasi ham m adan katta aham iyatga ega. Juda ko'p 
kasalliklar, m asalan , ateroskleroz, gipertoniya kasalligi, septikopiem iya, endo- 
karditlar (bakterial va aseptik endokarditlar), otitlar, m etritlar, obliteratsiyalov- 
chi en darteriit v a bosh qalar trom boz bilan birga davom etib boradi.
K oagu latsion trom bning tom ir yo'lida erkin joylash gan tanasi yoki dum i 
uzilib ketgan ida venoz trom blar trom boem boliyalarnin g m anbai bo'lib qolishi 
m u m kin. A rterial trom blarda tom irn in g bekilib qolishi em bolizatsiya hodisasi 
trom b butunlay uzilib chiqib, tom ir yo'liga tiqilib qolgan da kuzatiladi.

---

Trom blarning venalarda ko'proq bo'lib turishi sh u tom irlar devorlari tuzili- 
shining xususiyatlariga bog'liq. M a’lum ki, bu tom irlarn in g devorlari arteriyalar 
devorlariga q aragan da ancha yu p qa bo'ladi, shu n arsa trom b ozga olib borad igan , 
ya’ni trom bogen m o ddalarn in g tom ir devoridan uning ichiga o so n ro q so'rilib 
otish iga qulaylik tug'diradi. O d atd a bu nday trom bogen m o d d alar turli p atologik 
jarayonlar paytida perivaskular to q im ad a hosil bo'ladi. M an a shu xususiyat 
klinikada katta aham iyatga ega. Chunonchi, to'qim alardagi yiringlash jarayoni 
aorta yoki tarm og'in ing devoriga o'tsa, og'ir qon ketish xavfi tug'iladi, chunki 
arterial sistem a zararlangan ida trom b darrov hosil bo'la qolm aydi yoki u m um an
hosil bo'lm aydi. Vaholangki, x u d d i sh unday sh aroitlarda ven alarda tom ir yorilib 
ketishiga x av f tugilgan ida h am ish a trom b hosil bo'ladi.
Shunday qilib, trom blarning har xil turlari bo'ladi: 1) o q (agglutinatsion) 
trom b; 2) qizil (koagulatsion) trom b; 3) aralash; 4) gialinli trom b. Yakka jo y ol­
gan  va av j olib boruvchi trom blar ham tafovut qilinadi. Yakka jo y olgan trom blar 
arteriyalarda yuzaga keladi v a endoteliy zararlangan jo yn in g o'zidagina bo'ladi. 
Avj olib boruvchi trom blar venoz sistem a uchun xarakterlidir. Trom blarning 
m arantik, o'sm aga x o s va septik alohida turlari h am bor. M aran tik tromb od am
ozib-tozib, m adordan ketgan m ah allarda kuzatiladi va aralash trom blardan 
bo'lib, qo'l-oyoqlarning yuza venalari, qattiq m iya p ard asin in g sin uslarid a y u za­
ga keladi. O sm alar tom irlarga o'sib kirganida ularn ing atrofida aralash trom blar 
hosil bo'ladi. Septik trom blar tom irlar devorlaridagi yallig'lanish jarayon larida, 
bakteriem iya sharoitlarida paydo bo'ladi. Toshm ali terlam a, brutsellyoz, zaxm , 
revm atizm da ana sh unday infektsion vaskulitlar kuzatiladi. A llogen bu yrak re- 
tsipiyentlarida transplantatning katta tom irida nuqul im m unokom peten t hujay­
ralardan iborat trom b topilgan. L im fo va plazm otsitlardan tuzilgan shu trom b 
yuzasi fibrin bilan qoplanib turadi.
T ro m b o z o q ib ati. Trom b hosil bo'lganidan keyingi kun lar yoki haftalarda 
quyidagicha jarayonlar avj olib borishi m um kin.
1. Fibrinolitik jarayon tufayli trom b yo'qolib ketishi.
2. Trom b qattiqlashib, ya’ni uyushib, unda rekanalizatsiya boshlanishi.
3. Trom boz zo'rayib, eng m u h im tom irlar yo'li bekilib qolishi.
4. T rom boem boliya b oshlanishi.
5. Trom b kichrayib, b urishib qolishi.
6. Septik autoliz boshlanishi.
H ozir gen injeneriyasi yord am ida olingan streptokinaza yoki plazm in ogen
bilan trom bozlarga qarshi fibrinolitik davo qilish usuli qo'llanilm oqda. A na 
shunday davo usulidan foydalan ilganida m iokard infarktiga yo'l qo'ym aslikka 
im kon beradigan ju d a yaxshi natijalar qo'lga kiritildi.
Trom b hosil bo'lganidan keyin bir necha kun o'tgach, uning uyushish ja ­
rayoni boshlanadi, ya’ni trom b qattiqlashib boradi. A w alig a trom bdagi hujayra 
elem entlari parchalanadida, bir-biriga yopishib, fibrin iplari bilan birgalikda

---

gialin sim on m assaga aylanadi. T om irlarda proliferatsiya boshlanib, trom botik 
m assalar silliq m uskul va m ezen xim a hujayralari orasig a o'sib kira boshlaydi. 
H ujayra tortm alari ham paydo b o la d i, ularning m arkazida tirqishlar yuzaga ke­
ladi. T irqish lar yuzasini endoteliy qoplaydida, ular kapillarlarga aylanadi (trom b 
rekanalizatsiyasi). T rom bn in g uyushuvida silliq m uskul hujayralari va fibroblast­
lar kollagen ishlab chiqara boshlaydi. Buning n atijasida tom ir devoriga taqalib 
turgan trom b fibrozm uskulli pilakchaga aylanadi. Tom ir yo lin i to‘sib qoygan
tro m b d a uyushuv jarayon i boshlanib, rekanalizatsiya h o d isasi b o lib o‘tishi va 
q o n aylanishi asl holiga kelishi m um kin.
T ro m b o zn in g k lin ik aham iyati trom bning qayerda, qan day tezlik bilan p ay­
d o b o lg an ig a, bem orn in g ahvoliga b o gliq d ir. Trom bozn ing q a y g u li oqibatlari 
ikki sababga: 1) arteriya va venalar y o lin in g trom b bilan butunlay bekilib q o li­
sh iga, 2) trom boem boliyaga b o g ‘ liqdir.
V enoz trom blar o zlari p ayd o b o lg a n joyda o g riq, eritem a va shish hodisasi 
bosh lan ish iga sabab b o lad i. Lekin m ahalliy shish va venoz qon oqim in in g su ­
sayib qolishi teriga infeksiya o'tib, varikoz yaralar paydo b o lish ig a olib kelishi 
m u m kin. V enalar trom bozi, u n in g qayerda joylash ganiga qarab, klinik jihatdan 
h ar xil aham iyatga ega b o la d i. C hunonchi, q o p q a vena sistem asidagi trom boz 
p ortal gipertenziya va assitga, jig ar venalari trom bozi B ad i — K iari kasalligiga 
olib boradi. O yoq n in g chuqur venalari (m asalan , son, tizza venalari) va yon- 
bo sh venasin in g trom blari uchun trom boem boliya sin gari asoratlar k op roq
xarakterlidir. H ozir aytib o‘tilgan venalar trom bozida o y o q panjalari, to'piqlari 
so h asi shishib, o g ‘rib turadi. Biroq, 50 foizdan k o p ro q hollarda oyoq venalari 
trom bozi sim p tom siz o la d i va pletizm ografiya, kon trast venografiya, ultrato- 
vush diagn ostikasi yord am ida aniqlab olinishi m um kin.
V enalar trom bozi kollaterallar paydo b o lish i bilan kom pensatsiyalanib b o ra­
di. C h u q u r venalarn in g en g jid d iy asorati o p k a arteriyasi va sh oxlarida trombo­