R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Birinchi bosqichi (ertangi, ilk shok)da yurakdan otilib chiqadigan qon va ar­
terial bosim ni norm al holda, odatdagicha saqlab turish uchun neyrogum oral 
m exanizm lar ishga tushadi. Bu m exanizm lar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1) ba-

---

roretseptorlar reflekslari; 2) katexolam inlarning ajralib chiqishi; 3) reninangio- 
tenzin o'qining faollashuvi; 4) antidiuretik gorm on ajralib ch iqishi; 5) sim patik 
nerv sistem asin in g um um an jonlanish i. A na shu m exan izm lar ta’sir o'tkazishi 
natijasida taxikardiya boshlanib, p eriferik tom irlar yo‘li torayadi (vazokonstrik- 
siya) va buyraklar suyuqlikni b ir qad ar saqlab qoladi. Shokn in g b u b osqich id a 
yurakning toj tom iri bilan m iya arteriyalari sim patik n erv sistem asin in g tasiriga 
k am roq darajada javob berishini, shu m u n o sabat bilan bu tom irlarn in g arzim as 
darajada torayishi v a yurak h am d a m iya sin gari hayot uchun m u h im organlar- 
n in g qon bilan ta’m inlanishi n orm a atrofida saqlanib qo lishin i aytib o'tish kerak. 
Bu bo sq ich d a shokni terapevtik do ri-d arm on yo'li bilan qaytarsa bo'ladi.
Bordiyu, chora ko'rilm aydigan bo'lsa, sh ok zo'rayib b orad ig an ikkinchi bos- 
qichiga o'tib ketadi, bunda hayot uchun m uhim organ larda gipo ksiya boshla- 
nadi. Yuzaga kelgan k islorod k am om ad i hujayra ichidagi aerob n afas jarayon- 
larini susaytirib, anaerob glikolizni kuchaytiradi. Shunin g n atijasid a ortiqcha 
m iqd ord a su t kislota hosil bo'lib, asid o z holati yuzaga keladi. T o qim alardagi pH
n ing pasayishi vazom otor reaktsiyani o'zgartirib qo'yadi, arteriolalar kengayib, 
m ikrosirkulator o'zanda qon to'planib qoladi. B u n in g n atijasida yurakd an otilib 
ch iqadigan qon m iqd ori kam ayib ketishi bilan bir qatord a endotelial hujayralar 
anoksiya tufayli bir qad ar zararlanadi, ko'p tom irlar ichida qon quyilib qolish 
sin dro m i D V S sindrom i boshlanadi. Trom boksan A g ajralib chiqishi trom b otsit­
lar agregatsiyasiga yo'l ochadi, bu n in g n atijasida m ikrosirku lator o'zandan qon
yurishi qiyinlashadi (okklyuziya). O rgan izm da gipoksiya zo'rayib b orish i m u n o ­
sabati bilan hayot uchun m u h im organ lar funktsiyasi izdan chiqadi. O d am n in g 
esi kirarli-chiqarli bo'lib, diurez kam ayib ketadi.
A na shu paytdan boshlab sh okning qaytm as, III b osqich i boshlanadi. H am ­
m a hujayralarda gipoksiya boshlanib, asido z yuzaga kelishi lizo som al ferm entlar 
ajralib chiqishiga sabab b o la d i, bu n arsa shok holatini battar m ushkullashtiradi. 
Ishem iya tufayli zararlangan m e’d a o sti bezi yurak m uskuli faoliyatini b o 'gib
qo'yadigan m o d d a ishlab ch iqara boshlaydi. Ingichka ichak shilliq p ard asi ish- 
em iyasi ichak florasining qon ga o'tishiga yo'l ochadiki, bu n arsa gipovolem ik 
sh ok ustiga en dotoksik shok qo'shilishiga sabab bo'lishi m um kin. Shokn in g 
m an a sh u bosqich ida buyrak kanalchalari birdan n ekrozga uchrashi (nekrotik 
nefroz boshlanish i) m u n o sabati bilan siydik ajralishi, y a n i diurez (peshob) bata- 
m o m to'xtab qoladi.
P a to lo g ik a n ato m iy asi. Shokn in g aso siy p atologoan atom ik belgilari quyi- 
dagilardir: 1) tom irlarda qo n n in g su y u q holda turib qolishi, 2) q o n n in g ko‘p jo y ­
da tom irlar ichida ivib qolib, gem orragik sin drom boshlanish i, 3) qon o q im id a 
shunt h o d isasi yuzaga kelishi, 4) qo n n in g m ikrosirkulator o'zanda to'planib q o li­
shi, 5) organlarn in g sirkulator gipo ksik zararlanishi.
Shokda qon ivishida ishtirok etadigan barcha om illar sarflan ib ketishi, y an i 
iste’m ol koagulopatiyasi ro'y berishi tufayli qon su yuq h olatda turib qoladi. Shok-

---

d a ko'riladigan fibrinoliz h o d isasi qon ivishiga qarshi ta sir ko'rsatuvchi sistem a 
faolligin in g od atd an tash q ari kuchayib ketishi oq ib atid ir deb ham taxm in qili­
nadi. M ikrosirku lator o z a n d a qo n n in g yig'ilib qolishi m akroskopik jihatdan 
olgan d a ichki organ larn in g qon bilan notekis, har xil darajad a tolish ib turishi 
va gipovolem iya alom atlari к о zga tashlanishi, ya’ni yurakn ing «bo'shab» qolishi, 
yirik ven alarda arzim as m iq d o rd a qon bo'lishi bilan nam oyon bo'ladi. Buyraklar 
yukstam edullyar zon asi va p iram id alari qon ga ju d a to‘lib-toshib turgani holda 
po'stloq qavatinin g o q arib turishi buyraklarda qon oq im i shuntlanganidan darak 
beradi.
M ik rosk opik teksh irish da tom irlar yo'lida eritrotsitlarning bir-biriga y op i­
shib, agregatlan ib qolgan i ko'zga tashlanadi. B u n d a qattiqqin a eritrotsit agregati 
bilan tom ir devori o'rtasida p lazm a bilan to'lib turgan jo y qoladi. Slaj-fenom enda 
eritrotsitlar qattiq yopishib turgan iga qaram ay u larn ing po'sti saqlanib qoladi. 
Shokda slaj fen om endan tash q ari staz m an zarasi kuzatiladiki, bunda tom irlar­
n in g kengayib ketgan yo‘li shakli o zg arg an eritrotsitlar bilan to'lib turadi. Plazm a 
kam , endoteliy bo'rtib ch iqqan bo'ladi. Staz u zo q davom etgan id a eritrotsitlar 
qism an gem olizga uchrab, perivask u lar oraliq to q im aga p lazm a sizib chiqa 
boshlaydi. Tom irlardan p lazm a om illari chiqishi m u n osabati bilan trom blar h o ­
sil bo'lm aydi.
Sh o kk a hayot uchun m u h im organlarn in g sirkulator-gipoksik tarzda zarar­
lanish i xarakterlidir. C hun on chi, bosh m iyada ishem ik ensefalopatiya m anzarasi 
yuzaga keladi. Yurakda m iok ard infarktlari, su ben dokardial gem orragiyalar, 
nekrozlarn i ko'rish m u m kin. B u n d an tashqari, sh okda m iotsitlarda kontraktil 
o'zgarishlar yuzaga kelib (u larn in g h ad d an tashqari ko‘p qisq arish i), sarkom erlar 
k alta tortib qolgan i, 2 yo'Ilarning parchalanib ketgani, m iofilam entlar shaklining 
aynab golgan i ko'rilgan. Bunday o'zgarishlar sh o k u ch u n gin a xarakterli em as, 
ular organ izm ga kateholam inlar yuborilgan ida ham yuzaga kelishi m um kin. 
Sh o kd a buyraklar anchagina zararlanadi. K analchalar epiteliysida birdan n ek ro­
tik jarayon (n ek rotik nefroz) bosh lan ish i tufayli bem o rlard a oliguriya, anuriya 
h o d isalari kuzatilib, elektrolitlar m uvozanati buziladi.
G ipovolem ik sh ok da o'pka k am zararlanadi, chunki o p k a gipoksiyaga chi- 
d am li bo'ladi. B iroq, travm atik v a bakterial sh ok da o'pkada alveolyar tosiq lar 
kapillarlarin in g o'tkazuvchanligi kuchayib, alveolalar epiteliysi va kapillarlar en- 
doteliysi zararlanadi. Bu n arsa alveolalar to siq larid a oq silga boy shish suyuqligi 
to'planib b orib , keyinchalik alveolalar bo'shlig'i to'lib qo lish iga olib keladi. Tar­
kib id a fibrin va hujayra detriti b o r ekssudatning koagulatsiyaga uchrashi alveo­
lalar devorid a gialin m em bran alari hosil bo'lishiga olib keladi. Shok m unosabati 
bilan o'pka zararlanish iga xarakterli bo'lgan ana sh un day o'zgarishlar katta yoshli 
o d am lard a uchraydigan respirator distress sin drom aso sid a yotadi.
S h o k m ah alida buyrak usti bezlarida ro'y beradigan o'zgarishlar stress­
i n g h am m a shakllari uchun xarakterlidir, shuning uchun ham ularni stress

---

reaktsiyalari deb qaraladi. Shokning birinchi b o sq ich id a buyrak usti bezlari 
po‘stlog‘ining retikulyar zon asidagi hujayralarda lip idlar m iq d o ri kam ayib q o ­
ladi. Keyinchalik koptokchalar zon asidan ham lip idlar yo'qola boshlaydi. M an a 
shu o'zgarishlar steroidlarni ishlab ch iqaradigan v a ko‘p m iqd or lipidlarga muh- 
toj bo'ladigan hujayralar faolligi kuchayganidan d arak beradi. Buyrak usti bez- 
larida nekroz o'choqlari paydo bo'lishi m um kin.
Shok m ah alida m eda-ichak yo'lida gem orragiya va nekrozlar topiladi, 
gem orragik enteropatiyaga aso san shular sabab bo'ladi. Jig ard a y og distrofiyasi, 
sentrolobular nekrozlar ko'zga tashlanadi.
Bordiyu, bem or om on qoladigan bo'lsa, y u q orid a bayon etilgan o'zgarishlar 
barham topib ketishi m um kin. B o sh m iya neyronlari, k ardiom iotsitlardagi 
o'zgarishlar bu h iso b ga kirm aydi. Bu hujayralarning gipo ksiyad an zararlanishi 
tabiatan qaytm as bo'ladi. B undan tash qari, o'pkada bosh lan gan septal shish se p ­
tal fibroz bilan tugallanadiki, bu ham qaytm as bo'lib, b ad ar saqlanib qoladi.
Etiologiyasi va patogenezi jih atidan har xil sh okning p atologoan atom ik
m an zarasida ba’zi tafovutlar bo'ladi. C hunonchi, bir talay qon ketishi tufayli 
boshlanadigan gipovolem ik shok uchun b ir xil o rgan lar kam qon bo'lib qolgan i 
holda b osh q a organlar (o'pka, jigar) n in g qonga to'lib-toshib ketishi xarakterlidir. 
Buyraklarning ishem ik zararlanishi ayniqsa ifodalan gan bo'ladi, u lard a o'tkir 
buyrak yetishm ovchiligiga aso siy sabab bo'luvchi kortikal n ekroz boshlanadi.