R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Regeneratsiya (regeneratio) — toqim a tuzilishi vafu n k tsiyasi zararlanganidan  
keyin yoki to’qim a eskirib, qarigan id an keyin ularning tiklanishi, a sl holiga kelishi-
R egeneratsiya n orm al b iologik h o disa, fiziologik jarayondir, chunki o rg a­
n izm hayot faoliyati jaray on id a u n d ag i tuzilm alarning yangilanishi aso sid a 
yotadi. B iroq, to q im alar zararlangan sh aroitlarda regeneratsiya h am m adan k o ra 
aniq-ravshan n am oyon bo'ladi.
R egeneratsiya butun hayvonot v a o'sim liklar olam iga x o s bo'lgan hodisadir, 
lekin h ar xil turdagi tirik organ izm larda regeneratsiya har xil ко‘rinish da y u za­
g a ch iqadi. M asalan , tuban d arajad a turadigan hayvonlar (yassi chuvalchang- 
lar, ba’zi ign a terililar) d a regeneratsiya yalpi bo'lishi m um kin, ya’ni tananing 
1/100 yoki 1/1000 qism i regeneratsiyalanib, yaxlit organizm hosil bo'lgunicha 
qaytadan tiklanishi m u m kin. Triton larda oyoqlari uzib tashlansa, ular regene­
ratsiyalan ib yana qaytadan bu tlan ib oladi. Yuqori darajali hayvonlar va od am d a 
regeneratsiyaning bu nd ay sh akllari kuzatilm aydi, ya’ni hayvonlarning tan a tu zi­
lishi m u rakkablash ib borgan sayin, regeneratsiya ham , xu d d i yallig'lanish kabi, 
filogenez jarayon ida yangi sifatlarni kasb etadi.
O d am organ izm idagi h am m a hujayralarni u larn ing regeneratsiyaga layo- 
qati q an ch alik ekaniga qarab, uch gu ru hga - labil (beqaror), stabil (barqaror) 
va perm an en t (doim iy) hu jayralarga ajratish m u m kin. Labil va stabil hujayralar 
o'zining butun um ri dav om ida proJiferatsiyaga layoqatJi bo'lsa, p erm an en t hu- 
jayralar bo'linishga layoqatli em as. Shu m u nosabat bilan, perm anent hujayralar 
zararlan gan id a u larn ing strukturalari va funktsiyasi tiklaim asdan , balki bu hu­
jayralarn in g ch andiq to'qim a bilan alm ash in ishi kuzatiladi.
Labil hujayralar tin m ay bo'linib borib, ishdan ch iqqan yoki halok bo'lgan 
hujayralarnin g o'rnini to'ldirib turadi. Shilliq pardalar epiteliysining hujayralari,
d ir

---

lim foid hujayralar va ko'm ik hujayralari ana sh un day labil hujayralar ju m lasiga 
kiradi. E piderm is, og'iz bo‘shlig‘i, m e’da-ichak yo‘li, n afas yo'llari, erkak v a ayol- 
lar jin siy yo'IIari, epitelial yo'llarning shilliq pardalari ayniqsa, tez regeneratsi- 
yalanadi. M an a shu epitelial qo plam alarn in g h ujayralari har kuni yoki b ir necha 
kun m o bayn id a yangilanib turadi, shu m u nosabat bilan ular had dan tash q ari tez 
bo'linib b orad i. Ko‘m ik v a lim foid organlar, ju m lad an ta lo q hujayralari ham labil 
hujayralar ju m lasiga kiradi, chunki bu organlarda h am ishdan chiqqan, eskir- 
gan hujayralar d oim o yash ash ga layoqatli bo'lgan yosh h ujayralarga alm ash in ib 
turadi. Biroq, bu hujayralar b ir necha kun dan b ir n ech a yilgacha u m r k o rad i 
va epitelial hujayralardan farq qilib, unchalik y u k sak regenerator layoqatga ega 
bo‘lmaydi.
Stabil hujayralar latent h o ld agi regeneratsiya layoqatiga ega bo'ladi va shu 
sababd an fiziologik sh aroitlarda bolin m ayd i, chunki u lar labil hu jayralarga qa- 
ragan da yillar bilan o'ichanadigan ancha u zoq u m r ko‘radi va balki o d am n in g 
butun hayoti davom ida ham yashab b orad i. B arch a bezlar, ju m lad an jigar, m e’d a 
osti bezi, so‘lak bezlari, en dokrin sistem a va teri bezlarinin g p aren xim atoz ele- 
m entlari stabil hujayralar ju m lasiga kiradi. Buyraklar kanalchalarining epiteliy 
hujayralari ham sh un day hujayralardandir. M asalan , katta yoshli o d am n in g 
jig a rid a n orm al sh aroitlarda gepatotsitlarda m itozlar uchram aydi. Biroq, jig ar 
q ism an rezeksiya qilin gan id a saqlan ib qolgan p aren xim ad a gepatotsitlar ancha 
ko'p bo'lina boshlaydi, ko'zga tashlan adigan m itozlar va am itotik bo'linish usul- 
lari sh un dan d arak beradi. M an a shu n arsa jig a r hajm i va og'irligin in g ortib 
b orish iga olib keladi. T ajribada jig a r paren xim asin in g 80 foizi olib tashlan gan
m ah allarda ham gepatotsitlarning zo'r berib giperplaziyalan ishi h iso b iga orad an
bir hafta o'tganidan keyin jig ar og'irligi a w a lg i d arajaga yetib qolishi m u m kin
(regeneratsion gipertrofiya). O dam jigarin in g h u jayralari ham bo'linish xu su sid a 
katta im koniyatlarga egadir, o'sm alar m ah alida jigard an bir bo'lagining olib tash- 
lash dan keyingi natijalar ana sh un dan darak beradi.