R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Birinchi bosqichda viru s hujayra retseptorlariga adsorbsiyalangan idan keyin 
hujayra m em bran asiga duch keladi, b u n d a shu m em bran a hujayra ichiga torti- 
lib, vakuol h osil qiladi. M an a shu dav rda kapsid destruksiyaga uchraydi va h u ­
jay ra p roteazalariga sezgir bo'lib qolib, batam om yem irilib ketadi, bu n arsa virus 
nuklein kislotasin in g ajralib ch iqishiga olib keladi.
Ikkinchi bosqichda v iru s nuklein kislotasi hujayraga o'tganidan keyin v iru s­
n in g replikatsiyasi uchun zaru r bo'lgan m axsus ferm ent va oq sillar sintezlana 
boshlaydi.
Uchinchi bosqichi viru s nuklein kislotasining replikatsiyalanishi bilan 
tariflan ad i.

---

To'rtinchi bosqichida inform atsion R N K sintezlanib, virion lar tarkibiga k i­
radigan oqsillarn i kodlab beradi. Shu bilan bir v aq td a virion lar ham sh akllana 
boshlaydi.
V iruslar m uayyan trop lik x o ssasig a egadir, bu o d am organ izm i h u jayralarida 
virusning m a’lum h ujayraga birikib olishiga im k on beradigan retseptorlar bor- 
yo'qligiga va viru slarn in g h am m a hujayralarda h am ko'payaverm asdan, balki 
faqat m a lu m h u jayralardagin a ko'paya olishiga bog'liqdir. V iruslarn in g hujay- 
ralarni zararlaydigan va n ekrozga uchratadigan turli yo'llari tasviriangan:
1) viruslar hujayralarda nuklein kislotalar va oqsillar sintezini susaytirib 
qo‘ya oladi (ingibirlaydi),
2) viru s oqsillari plazm atik m em bran aga su qilib kirib, uni em irishi m u m kin;
3) viruslar m a lu m hujayralarda kopayib, u larn in g lizisga u ch rash iga sabab 
bo'ladi. M asalan, sariq isitm a v iru si gepatotsitlar, grip p v iru si respirator yo'llar 
epitelial hujayralari, quturish kasalligi va poliom ielit v iru si harakatlantiruvchi 
neyronlarning halok bo'lishiga sabab bo'ladi;
4) virus yuqqan hujayralar T -lim fotsitlar h u jum i uchun n ish on bo'lib qoladi, 
m asalan , virusli В gepatitda sh un day h o d isa kuzatiladi;
5) viru slar m ikroblarga qarshi him oyada ishtirok etuvchi hujayralarni ham
zararlaydi, bu n arsa ikkilam chi infeksiya b osh lan ish iga olib keladi. M asalan , 
respirator epiteliyning zararlanishi keyinchalik bakterial infeksiya b osh lan ish iga 
sharoit tug'diradi; im m unitet tan qisligiga sabab bo'ladigan v iru s T-xelperlarni 
zararlab, talaygina op po rtun istik infeksiyalar u chu n darvozalarn i ochib beradi;
6) virus o'zi yashab turgan hujayralarning halokatiga sabab bo'lishi bilan 
birgalikda funktsional jih atdan shu hujayralarga m ah kam bog'lan gan b osh q a 
hujayralarni ham bilvosita yo'l bilan zararlaydi. C hun on chi, poliom ielit viru si 
orqa m iyadagi harakatlantiruvchi neyronlarning h alok bo'lishiga sabab bo'lib, 
distal skelet m uskullari hujayralarining denervasiyaga, atrofiya v a n ekrozga 
uchrashiga ham olib keladi;
7) viruslar hujayralar proliferatsiyasiga sabab bo'lib, u larn i o'sm a hujayra- 
lariga aylantirib yubora oladiki, bu o'sm a paydo bo'lishiga olib keladi.
To‘q im a la m in g b a k te riy ala rd a n z a ra rla n ish m e x a n iz m i aso sid a b ir nechta 
om il yotadi:
1) bakteriyalarning xo'ja hujayralariga yopishuvchanligi. B u n d a b ir qan cha 
bakteriyalarning infeksiyalanayotgan h ujayralarga yopishib olishi — adgeziyasi 
fim briylarning uchida u larn ing tropligini belgilab beradigan oq sil bo'lishiga 
bog'liq;
2) bakteriyalarning epitelial hujayralar tom o n idan en do sitozga yoki m ak ­
rofaglar tom on idan fagotsitozga uchrashi;
3) bakteriyalarning toksinlar ishlab chiqarishi;
4) hujayra to'sig'ini yengib o'ta oladigan ferm ent va gem olizin lar ishlab chiqa- 
rish. Ko'p so n d agi ju d a xilm a-xil hujayralarni zararlantira oladigan viru slardan
farq qilib, hujayra ichida yashaydigan fakultativ bakteriyalar epitelial hujayralar-

---

ni (shigellalar, ichak tayoqchasi) va m akrofaglarn i (m ikobakteriyalar) zararlashi 
m u m kin . Shigellalar va ich ak tayoqchasi hujayraga kirar ekan, u n d agi oqsil sin- 
tezini bo'g'ib qo'yib, tez ko'payib b o rad i va 6 so at dav om id a hujayralarni lizisga 
uchratadi. Salm onellalar, m ikobakteriyalar m akrofaglarning fagolizosom alarida 
replikatsiyalan adi. H ujayra im m u n reaktsiyasi bo'lm agan m ah ald a ko'pgina mik- 
ro organ izm lar m akrofaglard a saqlan ib qoladi, bu esa organ izm ga yom on tasir 
qiladi, chunki infektsion jarayon n in g tarqalib borish iga sabab bo'ladi.
B ak teriyalar ishlab ch iqaradigan toksinlar en dotoksinlar va ekzotoksinlarga 
bo'linadi.