R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

K aposhi sarkom asining klassik x ili 50— 80 yashar erkaklarda boshqalarda- 
giga qarag an d a 10— 15 baravar k o p ro q uchraydi. Bu o'sm a aso san oyoqlarda 
y u zaga keladi va tabiatan k am ro q xavfli bo'ladi. K aposhi sarko m asid a teri ham- 
m ad an ko'ra ko'proq zararlanadi. KasaUik terida yaxshi tom ir otgan surunkali

---

yallig'lanish o'chog'iga o x sh ash qizil-ko'kim tir tusli o c h o q p ayd o b o lish id an
boshlanadi. Jarayon zo'rayib borgan sayin ba’zan sim m etrik tarzd a joylash gan
b ir talay tugunchalar yoki pilakchalar paydo bo'ladi, bu lar ko'payib v a kattalashib 
borib, bir-biriga qosh ilib ketadi. Terining zararlangan joyi tu gun -tu gun b o iib
ko'kim tir tus oladi. Bir qan cha hollarda lim fa tugunlari, m e’da-ich ak yo'li, o p k a, 
jig ar va b osh q a ichki organ lar jarayon ga qosh ilib ketadi. B u kasallik 30 foiz h o l­
larda lim fom a bilan birga davom etib boradi. K asallar o rta c h a 10— 15-yil u m r 
ko'radi.
Kaposhi sarkom asiningendem ik (afrika) xili. Shim oliy A frika aholisi o rta sid a
ko'proq uchraydi. Berkitt lim fom asi qaysi jo ylard a tarqalgan bo'lsa, K ap o sh i sa r­
k om asin in g bu xili ham o'sha jo ylard a tarqalgan. Erkaklardan k o r a ayollarda 
ko'proq uchraydi. 2 yoshdan 13 yoshgach a bo'lgan bolalar, ayniqsa o'g'il bolalar 
ham bu sarkom a bilan o g riy d i (o‘g ‘il bolalarda kasallik qizlardagiga q aragan d a 
3 barobar ko'proq uchraydi). N odullyar taxlitda bo'lgan m axallard agin a tabiatan 
xavfsiz bo'ladi va klinikasi jih atidan k lassik xild agi K aposh i sarko m asiga o'xshab 
ketadi. Biroq, ichki organlar kam dan-kam zararlanadi. Jarayon aksari terini zarar- 
laydi, lim fa tugun lariga ham o'tishi m um kin. 35 foiz h o llard a o'sm a zararlangan
teri o stid ag i suyakka ham o'tadi. Yoshiga to'lm agan bolalarda tarq o q lim foade- 
nopatiya boshlanishi m um kin. B u xild agi K aposh i sarko m asi bilan og'rigan be- 
m or kasalliknin g bosh idan hisoblagan da 5—8 yildan keyin o'lib ketadi.
K aposhi sarkom asining epidemik xili SPID  bilan o g ‘ rigan kasallard a kuzati- 
ladi. Jarayon qo‘l-oyoqlar terisini zararlabgina qolm ay, ichki organlarga, ayniq­
sa o'pka va m eda-ichak yo'liga ham tarqalib ketadi. Sarkom an in g bu xili xavfli 
bo'lib, bem orlar 2 -yil dav om ida opportun istik infeksiyalardan o'lib ketadi.
Yatrogen Kaposhi sarkom asi biror organ (m asalan , bu yrak) ko'chirib 
o'tkazilgan kasallarda ular im m unosupres-isorlar bilan zo'r berib davolan ib bo- 
rayotgan m ah alda paydo bo'ladi. Teri va ichki organ lar zararlanadi. B u sarkom a 
tabiatan xavfsiz yoki xavfli bo'lishi m um kin. O 'lim hollari 30 foizni tash kil etadi. 
Im m u nosupressorlar bilan davolash to xtatilgan id a o'sm a qaytib ketish i m u m ­
kin. B u o'sm a tabiatan v iru sga bog' liq deb taxm in qilinadi.
K aposhi sarkom asi ko'pincha terini zararlaydi. Ichki organ larda k am ro q (10 
foiz h ollarda) uchraydi. Klinik jih atdan ba’zan sim m etrik ravish da jo y oladigan
pushti yoki to'q — qizil rangli bir talay tugun chalar va pilakchalar p ay d o bo'lishi 
bilan tariflan adi. U lar en di paydo bo'lib kelayotgan m ah ald a xavfsiz kapillar ge- 
m an giom aga yoki yaxshi tom ir otgan surunkali yallig'lanish o'chog'iga o'xshab 
turadi. Biroq, vaqt o'tishi bilan kasallik zo'rayib borad i v a takror biopsiya qilib 
ko'rilganida boyagi o'zgarishlarning sarkom aga aylanib borayotgan i an iq m a’lum
bo'ladi. Ayni vaqtda tugun cha va pilakchalar kop ayib, kattalash ib b o rad i v a bir- 
biriga q o sh ilib ketadi. Tugunchalar u stid agi teri dagallash ib , tu gun -tu gun bo'lib 
qoladi, ko'kim tir tus oladi.
M ikroskopik jih atdan olgan da K aposhi sarko m asin in g to rtta a so siy qism i 
tafovut etiladi: 1) proliferatsiyalanib borayotgan en dotelial hujayralar, b u lar h u ­
jayra qatlam lari yoki sh akllangan yangi tom irlar ko'rinishida bo'ladi; 2) gem o-

---

sid erin o'tirib qo lgan ekstravaskular gem orragiyalar (qon talash lar); 3) anaplastik 
fibroblastlar proliferatsiyasi; 4) gran ulyom a m ah alidagi o'xshash yallig'lanish 
reaktsiyasi.
K aposh i sark o m asi A frik ad a ko'proq uchraydi, tabiatan tajovuzkor bo'ladi, 
ak sari lim fa tugun lari, so lakb ezlari, ichakda kuzatiladi. SPID u stiga qo'shilganida 
o g 'irro q o'tadi, tabiatan tarqo q, dissem in lan gan bo'ladi.
T E L E A N G IO E K T A Z IY A L A R
Teleangioektaziyalar o sm a jarayon i ju m lasig a kirm aydi, balki tom irlarning 
od atd an tash q ari kengayib qo lgan joylaridir.
K o'kim tir-qizil ran gd a zararlangan joydek bo'lib ko'zga tashlanadi. Shu joy- 
n in g o'rtasidagi to m irlar ko'pincha kengayib k etgan dekbo'ladida, ularning atrofi- 
d an rad ial ravish da jo ylash gan ingich ka tom irlar chiqib keladi (o'rgim chaksim on 
telean gioektaziya). Teleangioektaziyalar ko'pincha h om ilad or ayollarda va su- 
ru n k ali jig a r kasalliklari bilan og'rigan bem orlarda uchraydi. Teleangioektazi- 
yan in g p ayd o bo'lish sababi ikkala h o ld a ham qo n d agi estrogenlar m iqdorin in g 
ortib ketishidir deb hisoblan adi. A ngioektaziyalar aslida talaygina bo'lib, badan
terisi v a shilliq p ard alard a, ju m lad an m e’da-ichak yo'lida h am uchraydi. Irsiy 
ge m o rragik teleangioektaziya (R en du — O sier — Veber kasalligi) ham tasvirlan- 
gan, b u kasallik tu g 'm a bo'ladi v a autosom -d om in an t tarzda n asldan-n aslga o'tib 
b orad i. Teleangioektaziyalar yorilib ketishi n atijasida qontalashlar paydo bo'lishi 
bilan ta’riflanadi. H ayot uchun xavfli em as.
U C H R A Y D IG A N JO Y I T A Y IN L IM A S E P IT E L IA L
O 'S M A L A R
Epiderm is, o g'iz bo'shlig'i, siydik chiqarish yo'llari va b osh q a joydagi epi- 
teliydan o'sib ch iq adigan o'sm alar sh u g u -r u h g a kiradi. U sh bu bo'lim da bu
o'sm alarni teri ep iderm isidan paydo bo'ladigan o'sm alar m iso lid a tasvirlaym iz.
Teri o'sm alaridan p ap illom a, ya’n i epiderm isd an o'sib chiqadigan xavfsiz 
o'sm a, y assi hujayrali rak, bazal hujayrali rak h am m adan k o ra ko'proq uchraydi.
P a p illo m a ep id erm is hujayralaridan p ayd o bo'ladi. Tagi yo'gon yoki in gich ­
ka tortgan gu lkaram ko'rinishida bo'lib, kattaligi tariq do n id an to yirik no'hat 
d o n id ek bo'lishi m u m kin. M ik rosk opik jihatdan olgan da papillom a epitelial qa- 
tlam n in g deyarli h am m a xu su siyatini saq lab qoladi. H ujayralari yetilgan bo'ladi, 
m itozlar uchram aydi. G iperkeratoz kuzatilishi m um kin. Strom asi o'z tuzilishiga 
ko'ra derm ad an farq qilm aydi. Papillom alar uchun to'qim a atipizm i xarakterlidir.
Papillom a faqat terid agin a em as, balki oraliq epiteliy yoki m uguzlan- 
m aydigan yassi epiteliy bilan qo plan gan shilliq p ardalarda (o g'iz bo'shlig'i shilliq 
pardasi, chin ovoz boylam lari, buyrak'jom lari, qovuq, siydik yo'llari va boshqa- 
Iarda) ham uchraydi.

---

Teri raki yoshi 65 d an oshgan odam larda paydo bo'luvchi xavfli o'sm aning 
h am m adan ko‘p uchraydigan xili. B u rak o‘z vaqtida olib tash lan ad igan bo'lsa, 90 
foiz hollarda kishi darddan batam om forig' bo‘lib ketadi. Teri rak in in g h am m a 
xillari orasid a 30 foiz hollarda yassi hujayrali rak u ch rasa, 60 foiz h o llard a bazal 
hujayrali rak uchraydi.
Teri raki bosh, bo'yin sohalarida, ya’ni bad an terisin in g oftob ko'p tegadi- 
gan joylarida h am m adan k o ra ko'proq bo'ladi. Shu m u n o sabat bilan teri rak i­
ning jan ub m am lakatlarida shim oliy m am lakatlard agidan ko'ra ko'proq uchrashi 
diqqatga sazovordir. D em ak , teri o'sm alarining kelib ch iqishida, ayniqsa 
xro m osom alari uncha turg'un m as kishilarda, quyosh n urlarinin g ta’siri katta 
aham iyatga ega, deb o'ylash m um kin.
«Joydagi rak» (canser in situ) qizil-qo'ng'ir tu sd agi d o g 1 ko'rinishida ko'zga 
tashlanadi. Yuzasida aksari giperkeratoz bo'ladi. R ak ichkariga qarab o'sganida 
bu do g' teri yuzasi u stidan ko'tarila boshlaydi. O 'sm an in g o'rta qism i n ekrozga 
uchrab, kratersim on chuqurcha hosil qiladi. R akn in g «can ser in situ» bosqichi- 
d a gistologik jihatdan olgan da giperplaziyaga u ch ragan atipik hujayralarning 
tartibsiz ravishda joylashuvi h isobiga epiderm is d o irasid a y o g o n lash m a paydo 
bo'ladi (111-rasm ).
H ujayralar shakli, katta-kichikligi jihatidan h ar xil bo'lib, u larn ing yadro- 
lari ham polim orf, giperxrom dir, atipik m itoz sh akllari uchraydi. M alignizasi- 
yalangan hujayralar bazal m em bran a doirasid an tash q ariga chiqm aydi. Bazal 
m em bran a yorilganida yassi hujayrali rak paydo bo'ladi, b u n d a o'sm a h ujayral­
ari tortm alar hosil qiladi. B ular p astd a yotgan to'qim aga o'tib, uni yem irad i va 
uya top lam lari hosil qiladi. B ular shunday tuzilganki, periferiyada joylash gan
hujayralar bazal h ujayralarga m o s keladi. M arkazda jo ylash gan hujayralar esa 
birm u ncha yetuk, m uguzlan ish layoqatini saqlab qo lgan bo'ladi. A n a sh un day 
paytlarda hosil bo'ladigan m uguzli m assalarni «rak d u rian » deyiladi. B ular m u- 
guzlanuvchi yassi hujayrali raknin g patogn om on ik belgisidir. M uguzlanuvchi 
yassi hujayrali rak teri va shilliq pardalarnin g h am m ad an ko'p tabaqalash gan
raki ju m lasiga kiradi. Terining m uguzlan-m aydigan yassi hujayrali raki k am roq 
tabaqalashgan deb hisoblanadi. Teri raki lim fogen yo'l bilan regionar lim fa tu- 
gunlariga m etastazlar beradi (112-rasm ).
Yassi hujayrali (epiderm al) rak teridagina em as, balki ko'p qavatli yassi ep i­
teliy bilan qoplangan shilliq p ardalarda (og'iz bo'shlig'i, qizilo'ngach, bach ad on
bo'ynida) ham kuzatiladi. Bundan tashqari, silin drsim on epiteliy ko'p qavatli 
yassi epiteliyga aylangan m ah allarda (m etaplaziya h ollarida) rak bron xlarda, 
q o vu q d a paydo bo'lishi m um kin.
Bazal hujayrali k arsinom a (bazaliom a). Bu o'sm aning o'z xususiyatlari 
bor. O'sib borib, m ah alliy destruksiyaga sabab bo'lgani h o ld a raknin g bu turi 
m etastazlar berm aydi. B azaliom aning m anbai teri ortiqlari epiteliysi yoki epite­
lial kistalarn ing bazal hujayralaridir deb hisoblanadi. R akn in g bu xili badan i oq 
va yoshi qaytib qolgan kishilarda ko'proq uchraydi. K o z qovoqlari va b u ru n so- 
hasidan jo y oladi (113-rasm ).

---

I ll- r a s m . B ach adon bo'ynidagi «can ser in situ» rak.
B azalio m a b ir qad ar qattiqlashgan , ko'pincha yara bo'lib ketgan yassi pilakcha 
ko'rin ishida bo'ladi. M ik rosk opik jih atdan olgan da o'sm a to'q bo'yalgan yuma- 
lo q yoki du k sim o n m ayda hu jayralardan tuzilgan bo'lib chiqadi, bu hujayralar­
n in g sitop lazm asi ch am bar gard ish idek bo'lib turadi (114-rasm ). Bu h u jayra­
lar o'z tu zilish iga ko'ra e p id erm isn in g bazal hu jayralariga o'xshab ketadi-yu, 
a m m o u lard a h ujayraaro ko'prikchalar bo'lm aydi. Tarkibida h ar xil m iqdorda 
m elan in bo'ladi. O 'sm a hujayralari p astd a joylashgan to'qim aga o'tib boruvchi 
v a akan totik tortm alarga o'xshab k etadigan tortm alar hosil qiladi. Bu tortm alar- 
n in g periferiyasida prizm atik h ujayralar joylashgandir. B ularda m itoz shakllari 
bo'lm aydi, ulkan hujayralar, sezilarli darajadagi m orfologik anaplaziya ko'zga 
tashlan m aydi. O 'sm a sekin lik bilan, necha-necha oylar va yillar davom ida o'sib 
b o rad i. Ba’zan u yaxlit bir tuzilm a, ya’ni derm a va ch uq urroqd a joylashgan struk- 
tu ralarg a ch uq ur kirib b orad ig an vazn d or ko'rinishida o'sib borad i yoki keratin 
bilan o'ralgan kistalar, m ik rokistalar ko'rinishida bo'ladi. Ba’zi o'sm alarning hu- 
jay ralarid a pigm en t bo'lganligi uchun u lar pigm entlanadi.
Bir qan ch a h ollard a o'sm a m ultisen trik bo'ladi. K o'pchilik hollarda baza- 
lio m aga m uvaffaqiyat bilan davo qilish m um kin. A tigi 1/3 hollardagin a o'sma 
q aytalan adi (retsidiv). B azalio m an in g keratinlanishi un in g biologik xossalarini 
o'zgartirm aydi.

---

113-rasm . Yuz terisin in g sezilarli to q im a destru k siyasiga sabab bo'lgan 
b azal hujayrali karsinom asi.
114-rasm . B azalio m an in g m ikroskopik tuzilishi. O 'sm a hujayralari 
orolchalari va tortm alari derm aga o'tgan.

---

M E L A N IN H O S IL Q IL U V C H I T O ‘Q IM A D A N
PA Y D O B O ‘L A D IG A N 0 ‘SM A L A R
Bu o'sm alar va o sm a sim o n tuzilm alarning paydo bo'lish m an bai m elanosit- 
lardir. O 'sm asim on tuzilm alarga pigm en tli nevuslar, chin o'sm alarga m elanom a-