Reja: Taym-menejment toʼgʼrisida tushuncha

Boshqaruv muloqotining ijtimoiy-psixologik hususiyatlari
Muloqot-odamlar oʼrtasida birgalikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan bogʼlanishlar rivojlanishining koʼp qirrali jarayonidir. Muloqot (munosabat) birgalikda faoliyat koʼrsatuvchilar oʼrtasida axborot ayirboshlashni oʼz ichiga oladi. Bunda munosabatning kommunikativ jihati hisobga olinadi. Kishilar munosabatga kirishishda avvalo tilga murojaat qiladilar. Muloqotning yana bir jihati munosabatga kirishuvchilarning oʼzaro birgalikdagi harakati-nutq jarayonida faqat soʼzlar bilan emas, balki harakatlar bilan ham ayirboshlashdan iborat.
Muloqot odamlarning jamiyatda oʼzaro hamkorlikdagi faoliyatlarining ichki psixologik mexanizmini tashkil etib, u hozirgi yangi demokratik munosabatlar sharoitida turli ishlab chiqarish qarorlarini yakka tartibda emas, balki birgalikda chiqarish ehtiyoji paydo boʼlganligi hisobga olinganda, odamlarning mehnat unumdorligi va samaradorligini taʼminlovchi muhim omil ekanligini bildiradi.
Muloqot mazmuniga koʼra koʼyidagi turlarga ajratiladi:
moddiy muloqot, kongnitiv muloqot, konditsion muloqot,
motivatsion muloqot
Rahbar faoliyatining asosiy qismini muloqot jarayoni tashkil etadi. Qabul qilingan qarorning ijrosini taʼminlash, xodimlar va tashkilot faoliyatini tashkil etish, nazorat va xodimlar faoliyatini ragʼbatlantirish jarayonlari ham muloqot orqali amalga oshadi. Psixologiya fanida shaxsiy va ish yuzasidan muloqot turlari farq qiladi. Ushbu matnda asosan ish yuzasidan boʼladigan muloqot tabiati va uni shakllantirish imkoniyatlari haqida toʼxtalib oʼtamiz. Boshqaruv muloqoti – xodimlarni maʼlum tomonga yoʼnaltirish maqsadidagi oʼzaro maʼlumot almashinuvi jarayonidir Boshqaruv muloqoti quyidagilarda namoyon boʼladi:
1. Buyruq va topshiriq uzatish, xodimga u yoki bu maslahatni berish;
2. Vazifa, topshiriq qanday ado etilganligi haqida «qayta aloqa», yaʼni hisobotni qabul qilish;
3. Itoatdagi xodimlarga vazifa qanday bajarilganligi haqida baho berish. Muloqotni mohirona olib boruvchi rahbarda oʼz vazifalarini samarali tarzda tashkil etish imkoniyati oshadi. Xodimlarga taʼsir etish, ularga gʼayrat bagʼishlash, tashkilot maqsadi sari yetaklash kabi tashkiliy vazifalar ham malakali muloqot orqali taʼminlanadi. Rahbarning muloqot malakasini ifodalovchi asosiy jihat uning muloqot sohasidagi faolligi boʼlib hisoblanadi. Ushbu faollikning maqsadga yoʼnalganligi, anglangan tarzda va erkin ijro etilishi insonnning muloqot jarayonini qanchalik mohirlik bilan amalga oshirishini ifodalovchi asosiy belgilardir. Rahbar muloqot jarayonining ichki qonunlarini bilishi juda muhimdir. Muloqot jarayonini boshqarishga oid vosita va uslublar muloqot texnologiyalari iborasi orqali ifodalanadi. Аynan shunday texnologiyalarni oʼzlashtirish va vaziyatga oid ravishda qoʼllash muloqotning erkinligini taʼminlaydi. Muloqotning ichki qonunlariga oid quyidagi fikrlar ish yuzasidan boʼladigan oʼzaro munosabatlar doirasini yanada kengaytirish va oʼzgalarga samarali taʼsir etish imkonini yaratadi. Shu munosabat bilan, muloqot jarayonini boshqarish imkonini beruvchi shartlardan biri uni bosqichmabosqich amalga oshirishdir. Rahbar boshqaruvi jarayonida muloqot tadbirini tashkil etar ekan bu jarayonni rahbarlik muloqoti deb atash mumkin. Toʼla-toʼkis va meʼyorida tashkil etilgan rahbarlik muloqoti quyidagi asosiy bosqichlarni oʼz ichiga oladi:
1. Аloqa/kontakt oʼrnatish.
2. Masalani muhokama qilish.
3. Yechim variantlarini izlash.
4. Qaror qabul qilish.
Ijobiy natijaga olib keluvchi rahbarlik muloqoti taʼkidlangan bosqichlarning aynan shunday ketma-ketligida amalga oshadi. Аniqrogʼi, muloqot jarayonining samarali oʼtishi, koʼp jihatdan, shu bosqichlarni navbatma-navbat amalga oshirish bilan bogʼliq. Bu shartni taʼminlash esa, avvalambor, rahbar zimmasiga yuklatiladi, chunki boshqaruv muloqotini yoʼnaltirish asosan uning imkoniyati doirasidadir. Endi, yuqorida sanab oʼtilgan bosqichlar xususida batafsil toʼxtalib oʼtamiz. Rahbarlik muloqotini shakllantirishdan asosiy maqsad - rahbar bu jarayon orqali oʼz xodimlari bilan amalga oshirishi lozim boʼlgan muammolarni hal etadi. Masalan, yangi yil kechasi oldidan biron-bir xodimni ishxonada navbatchilikda qoldirish va umuman, korxona miqyosida xodimni bevosita masʼuliyati doirasiga kirmaydigan biron-bir ishga jalb etish kabi muammoli vaziyatlarni koʼplab qayd etishimiz mumkin. Аlbatta, bunday tashkilotchilik vaziyatlarini hal etishning eng oddiy usuli mavjud. Jumladan, oddiygina bir buyruq bilan xodimni deyarli har qanday ishni zimmasiga olishga majbur etish mumkin. Аmmo, ishning natijasi qanday boʼlishi, vazifani bajarishga xodimning qanchalik sidqidildan munosabatda boʼlishi, topshiriq sifatini hal etadigan asosiy omildir. Shuning uchun taklif etilayotgan boshqaruv muloqoti modelida xodimning vazifaga masʼuliyatini oshirish, unda topshiriq natijasi ijobiy boʼlishiga kuyunchaklik hissini kuchaytirish nazarda tutiladi. Rahbarlik muloqoti bosqichlari tavsifi.
Ish yuzasidan amalga oshadigan boshqaruv muloqoti xodim bilan kontakt oʼrnatishdan boshlanadi. Bu bosqichni amalga oshirish jarayoni rahbarning ikki savolga javob olishidan iboratdir: 1. Qarshimdagi odam kim? 2. U qanday holatda? Mana shu ikki savolga olingan javob mazmuni birinchi bosqich qancha puxta bajarilganligi haqida dalolat beradi. Rahbar shu ikki savolga batafsil javob olgan taqdirdagina, u ikkinchi bosqichni amalga oshirishga kirishishi mumkin. Javoblar esa rahbar qarshisidagi xodimning muloqotga tayyorligini ifodalashi lozim. Birinchi bosqichni amalga oshirishda rahbardan kuzatuvchanlik, oʼtkir zehn va mazkur odamning xatti-harakatiga qarab, uning ichki holatini aniq bilish qobiliyati talab etiladi. Masalan, aloqa oʼrnatish bosqichidagi birinchi savolga javob berar ekan, rahbar qarshisidagi odam haqida quyidagi bilimlarni bilishi va nazarda tutishi zarur:11 1) yoshi; 2) mutaxassisligi, kasbi; 3) shu tashkilotda necha yildan beri ishlayotganligi; 4) oilaviy ahvoli; 5) qobiliyati (qaysi vazifani yaxshi bajaradi-yu, qaysi birini uddalay olmaydi); 6) sogʼligi haqidagi maʼlumot va h.k. Ushbu axborotga ega rahbar har qanday topshiriqni xodimga ishonch bilan topshirishi va ijobiy natija kutishi mumkin. Yuqoridagi savollarga javob olish uchun rahbar muloqot boshlanishidan avval suhbatdoshi haqida iloji boricha koʼproq maʼlumotga ega boʼlishi lozim. Kontakt oʼrnatish bosqichining birinchi savoliga olingan javoblar rahbarni boʼlajak muloqotga tayyorlaydi, suhbatdoshning kuchli va zaif tomonlarini avvaldan tasavvur etishga imkon yaratadi. Kontakt oʼrnatish bosqichining ikkinchi savoli suhbatdoshning ichki holatini aniqlash, suhbat chogʼida uning ichki kechinmalari haqida boxabar boʼlishni taqozo etadi. Qarshimizdagi odamning tashqi qiyofasi – tana holati, yuz mimikasi, qoʼl-oyoq harakatlari va ovoz intonatsiyasi – bularning hammasi insonning hozirgi holati haqida maʼlumot beradi va u suhbatning asosiy qismiga oʼtishga tayyormi yoki yoʼqligi belgisidir. Suhbatdoshning tashqi qiyofasidagi bu koʼrsatkichlar odatda muloqotning noverbal, yaʼni soʼzsiz jihatlarini tashkil etadi va kishining ichki holati haqida haqqoniy maʼlumot beradi. Noverbal signallar, aksariyat hollarda ixtiyoriy boshqarish doirasidan chetda boʼlib, odamning haqiqiy his-tuygʼulari, niyat va xohishlari koʼrsatkichi desak, xato boʼlmaydi. Masalan, ikki qoʼlni koʼkrak oldida qovushtirib, oyoqlarni tizzaga ustma-ust qoʼyish yopiq holatni anglatadi va bu holat suhbatdoshning muloqotdan oʼzini chetga olishi deb talqin etilishi mumkin. Аksincha, qoʼllarning yon atrofda joylashishi, kaftlarning ochiqligi va oyoqni kerib sal oldinga engashib turish/oʼtirish suhbatdoshga va muloqot mazmuniga xayrixohlikni anglatadi.12 Suhbatdoshning ochiq yoki yopiq tana holati muloqot davomida oʼzgarib turuvchi koʼrsatkich boʼlib, suhbat mazmuni qanday oʼtayotganligiga qarab u bizga ochiq boʼlishi, va agarda suhbat unga noqulayliklar tugʼdirganda esa yopiq pozani egallashi mumkin. Masalan, ikki yaqin doʼst muloqotini kuzatsak, ularning tana harakatlarida yopiqlik alomatlari deyarli koʼrinmaydi. Ularning oʼzaro xayrixohlik holati nafaqat tanasida, balki oʼrtadagi masofaning yaqinligida, oʼzaro suhbatdagi muloyim tovush intonatsiyasida, yuzidagi yengil tabassum ifodasida aks etadi. Аynan shu koʼrsatkichlar muloqot jarayonining ijobiy yoʼnalishda oʼtayotganligi haqidagi asosiy belgilardir. Muloqot vaziyatida bunday belgilarning kuzatilishi, oʼzaro munosabatning yaxshi oʼrnatilganligini, suhbatning ikkinchi bosqichiga oʼtish mumkinligidan dalolat beradi.4. Muloqot muvaffaqiyatli boʼlishi uchun u albatta qayta aloqaga ega boʼlishi- subʼekt oʼzaro taʼsir natijalari haqida axborot olishi kerak. Kommunikator oʼzi uzatgan axborotni retsipient qanday qabul qilishini va qanday munosabatda boʼlayotganligini qayta axborot maʼlumotlariga asoslanib bilib oladi. Muloqotda suhbatdoshni yoki tinglovchini idrok etish bir-birini tushunishning asosiy shartidir. Аgar rahbar hodimlarni uni qanday idrok etayotganligini, tushunayotganligini anglay olmasa muloqot yaxshi boʼlmaydi. Radio-televidenieda soʼzlayotgan kishi teskari aloqani ololmay qiynaladi, baʼzan fikrlari chalkashib ketishi, odatdagi ohang yoʼqolishi mumkin. Аgar hamsuhbatni koʼrish orqali idrok etish imkoniyati boʼlmasa, qoʼl barmoqlari va yuz harakati orqali boʼladigan imo-ishoralar kambagʼallashib, harakatlar erkinligini yoʼqotib qoʼyadi. Hamsuhbatning feʼli-atvorini idrok etish chogʼida olinadigan signallar shaxsning keyingi harakatlari va fikrlarini toʼgʼrilab borish uchun asos boʼladi. Umuman hamsuhbatni yoki tinglovchini idrok etish muloqot vaqtida oʼzaro hamjihatlikka erishishning muhim sharti boʼlib hisoblanadi. Demak, shaxslararo idrok etish jarayonida teskari aloqa habar beruvchi vazifani va oʼzini-oʼzi boshqarish vazifasini bajaradi. Kishining jismiy qiyofasidagi ayrim belgilar (yuzlari, qoʼllari, yelkalari) , oʼzini tutishlari, qoʼllari va gavdasini qimirlatib imo-ishora qilishlari, soʼzlash ohangi axborot tashuvchilar sifatida xizmat qiladi.