Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

 
13.5. Rossiyada marjinalizm qismati 
Rossiyada ilk marjinalistik asarlar XIX asrning 90- yillarida paydo bo`ldi, 
ular orasida M.I. Tugan Baranovskiy maqolasini alohida tilga olish lozim. Bu 
maqola o`z davrida asosan marksistik nuqtai - nazaridan yozilib, «Xo`jalik 
tovarlari maksimal darajada foydaliligi, ularning qadrlanishi sababi haqida ta`lim» 
(1890) deb nomlanib, unda muallif, mehnat tannarxi nazariyasi va maksimal 
foydalalik nazariyasi sintezini taklif etgan. Keyingi davrlarda, Tugan – 
Baranovskiy g`oyasini N. Stolerov matematik jihatdan to`laroq shakllantirib 
bergan. Keyinchalik M. I. Tugan - Baranovskiy o`zini siyosiy - iqtisodiy formulasi 
taklifi tahliliy isbotini: «Erkin ravishda ishlab chiqarilgan mahsulotlar maksimal 
foydalilik darajasi, ularning mehnat tannarxiga proportsional teng», (Kiev, 1902) 
nomli asarida keltirgan.
Mazmunan ular birinchi bosqich marjinalistik inqilobi g`oyalariga yaqin edi. 
Ammo mazkur nashrlar o`ziga nisbatan keng e`tiborni torta olmadi, Chunki o`sha 
davrlarda Rossiya jamiyati marksistlar va xalq tarafdorlari namoyandalari 
munozaralari bilan band edi. 
Keyingi davrlarda Rossiyada marjinalizmning keng tarqalishi XX asrga 
to`g`ri keladi. Shuni ham aytib o`tish lozimki, XIX – XX asr oralig`ida, Rossiya 
ilm – fani qoloq darajadan, jahon miqiyosida yetakchilik darajasiga ko`tarildi, 
buning oqibatida, Rossiyalik iqtisodchilar boshqa mamlakatlar iqtisodchilari kabi, 
o`ziga xos g`oyalarni ilgari surishni boshlab, bu g`oyalar jahon iqtisodiy fanini 
to`ldirdi. Buning yorqin misolini Vladimir Dmitrievning “Iqtisodiy ocherklar”. 
Tannarx, mehnat nazariyasi va maksimal foydalalik nazariyasi darajasi organik 
sintezidan tajriba» (1868-1913) deb nomlangan monografiyasida ko`rish mumkin. 
Mazkur asarda ikki o`ziga xos g`oya bo`lib, ular zamondoshlari tomonidan 
e`tiborga olinmadi, ammo keyinchalik dunyo ilm - fani Dmitriev g`oyalarini tan 
olgan. Asardagi birinchi g`oya sifatida, sohalar aro koeffitsient olinib, bu 
koeffitsient zamonaviy sohalararo balans nazariyasining asosini tashkil etadi. 
Ikkinchi g`oya zamonaviy monopoliya narxlari nazariyasi asosi sifatida qabul 
qilingan. Asarning qisqa mazmuni Shundan iborat ediki, bozor monopoliyasi 
nafaqat narxlar, balki xarajatlar oshishiga olib keladi. 

---

113 
XX asr boshlarida marjinalistlar, barcha Rossiya universitetlarida mavjud 
edi. O`zlarining asosiy nazariy qarashlari bo`yicha ularning bir qismi birinchi 
bosqich, ikkinchi qismi esa ikkinchi bosqich marjinalistik inqilobi tarafdorlari edi. 
Qozon va Odessa universitetlarida Zalesskiy va Orjentskiy tadqiqotlari 
davomidan tashqari, Peterburg universiteti talabasi Vladimir Voytinskiy (1885-
1960) qalamiga mansub «Bozor va narxlar» (1906) asarini ham tilga olish lozim, 
zero keyinchalik Voytinskiy inqilob tarafdorlari qatoriga o`tib ketib, ilmiy ishlarga 
1917 yil inqilobidan keyin qaytib keldi, bundan tashqari, Moskva universiteti 
dotsenti Nikolay SHaposhnikov (1878-1939) «Qadriyat va taqsimlanish 
nazariyasi» (1912) asarini ham tilga olmay ilojimiz yo`q. 
yuqorida tilga olingan Kiev maktabi namoyandalari ham, XX asrlarda 
marjinalistik nazariyani qabul qilishdi. Ularning yetakchisi bo`lmish Aleksandr 
Bilimovich (1876-1963), o`zining asosiy asari bo`lmish «Xo`jalik tovarlari 
tannarxi masalasi haqida» (1914) monografiyasini yaratdi. Voytinskiy va 
Bilimovich, asosan talab nazariyasiga e`tibor qaratishgan bo`lishsa, Shaposhnikov 
D.B. Klark qarashlari tarafdori edi. 
Rossiyalik marjinalistlar darajasi juda yuqori edi. Iqtisodiy fikr nemis 
tarixchisi X. YU. Serafimning yozishicha: «Bilimovich nazariy kontseptsiyasini 
uning ichki qonuniyatlari va mantiqiy holati jihatidan, g`arbiy Evropa nazariy 
tadqiqotlari bilan tenglashtirish mumkin». Ammo, vaqt o`tgani sayin, jahon 
miqiyosidagi mashhurlikka Kiev maktabi namoyandasi bo`lmish Evgeniy Slutskiy 
(1880-1948) erishdi. U 1915 yilda, ital`yan iqtisodiy - statistik jurnallaridan birida 
«Iste`molchi balanslashtirilgan byudjeti nazariyasi haqida» maqolasini chop etdi. 
Unda, ilk marotaba, hozirgi zamon iqtisodiy fanida Slutskiy tenglamasi deb 
ataladigan muvofiq boyliklar narxi mutanosibligi o`zgarishining maksimal 
normalari tengligi sifatida, iste`molchi byudjeti va foydalilik muvozanati shartini 
ilgari surdi. Mazkur maqola e`tiborsiz qolgan bo`lsada, 1934 yilda, uni ingliz 
iqtisodchilari R. Allen va Dj. Xikks e`tirof etib, Slutskiy marjinalistik inqilobdan 
keyingi yirik ilmiy izlanishlar ekanligi aytib o`tishdi. O`zining «Tannarx va 
kapital» 
(1939) 
asarida 
Xikks, 
Slutskiy 
asarida 
kuchli 
darajada 
matematiklashtirilgan, unning nazariyasi muhimligi haqidagi fikrlar keltirgan.
Marjinalistik nazariya sohasidagi so`nggi fundamental monografiya, Saratov 
universiteti professori Leonid YUrovskiy (1884-1938) qalamiga mansub bo`lib, bu 
monografiya «Narx nazariyasi bo`yicha ocherklar» (1919) deb nomlangan, va 
ko`tarilgan muammo jihatidan A.Marshall nazariyasiga yaqin bo`lgan.
Shunday qilib, XX asrning boshida marjinalistik nazariya Rossiyada keng 
ravishda talqin etilib ( yuqorida barcha namoyandalar ham tilga olinmagan), 
jahonga o`zining ilmiy fikrini taqdim etgan. 

---

114 
Bol`sheviklar hukumatga kelganidan so`ng, Rossiyada marjinalizm qismati 
yaxshi bo`lmadi. Shuni ham tilga olish zarurki, partiyaning eng ilg`or liderlari 
marjinalistik nazariya bilan tanish edilar, xususan N.Buxarin Moskva 
universitetida o`qigan paytlarida SHaposhnikov seminarlarida Shug`ullangan, 
emigratsiya davrida esa, Vena universitetida Byom – Baverk ma`ruzalariga qatnab, 
o`zi uchun zamonaviy bo`lgan iqtisodiy adabiyotlarni kuzatib borgan. 
Yuqorida tilga olingan Rossiyalik marjinalistlar qismati quyidagicha 
rivojlandi. Bilimovich va Voytinskiy, mamlakatni tark etib, ilmiy faoliyatlarini 
chet elda davom ettirgan hamda yuqori darajada ilmiy nufuzga erishishdi. Ayniqsa 
Voytinskiy, juda mashhur bo`lib, uni bandlik muammolari tadqiqotchisi va 
keynsianlik tarafdori sifatida nihoyatda hurmat qilishgan (U inflyatsiyani antikrizis 
chorasi sifatida qo`llash g`oyasini ham ilgari surgan). 
Yurovskiy va Shaposhnikov, 1920-yillar davomida, narkomfinda ishlashgan 
bo`lsa, keyinchalik Stalin repressiyalari qurboni bo`lishdi. 1920-yillar davomida 
Slutskiy 
Moskva 
shahri 
kon`yunktura 
institutida 
faoliyat 
yuritib, 
kon`yunkturaning matematik modellashtirilishi sohasidagi tadqiqotlari jahon 
iqtisodiy fani dunyosida katta qiziqish uyg`otgan. Ammo 1929 yilda institut 
yopilishi natijasida Slutskiy, iqtisodiyot fanini tashlab, sof matematik bo`lishga 
majbur bo`ldi. 1929 yilda Stalin hukumat boshiga kelganidan so`ng, marjinalizm 
va boshqa barcha nomarksistik iqtisodiy nazariyalar, hamda uning asosida 
yaratilgan iqtsodiy, matematik - iqtisodiy uslublar ta`qiqlandi. Faqatgina 1950-
1960 yillarda, SSSR iqtisodiyot fanidagi matematik uslublar reabilitatsiya etildi. 
Ularning asosida yotgan marjinalistik nazariya qayta qurish davrigacha tanqid 
ostiga olindi.