Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan

Ermənistan-Türkiyə savaşı
Polşadakı məğlubiyyətlər qızıl ordunu çox zəiflətmişdi. Qızıl ordunun bu zəifliyi Mustafa Kamalın tutumunu dəyişdirməsinə səbəb oldu. 1920-ci ilin avqust ayında Mustafa Kamal Ermənistan qonusunda bəzi imtiyazlar istəmişdi. Artıq dünya şərtlərini yaxşı bilən Mustafa Kamal Ermənistana saldırmağa hazır idi. Uyğun fürsəti yaxalamışdı. Mustafa Kamal bilirdi ki, Polşada başı savaşa qarışan Rusiya Ermənistanı savuna biləcək durumda deyil. Ayrıca Sevr müqaviləsindən sonra müttəfiqlər arasında da nifaq yaranmışdı və ermənilərə dəstək verə biləcək durumda deyildilər. Mustafa Kamal saldırı üçün hazırlıq əmri verdi. Sentyabrın 8-də Mustafa Kamal başçılığında savaş şurası toplanmışdı. Şərq ordusunun komutanı Ermənistana saldırmağı təklif etdi. İsmət paşa isə, türk ordusunun yunanlara saldırmasından yana idi. Kazım Qarabəkirin təklifi qəbul edildi. Ermənistan üzərinə asan bir qələbənin böyük məziyyətləri ola bilərdi: Mustafa Kamalın etibarını Anadoluda artıracaqdı. Yunanların saldırısı sırasında türk ordusunun geri çəkilməsi Mustafa Kamalın etibarını zədələmişdi. Bu qələbə Anadoluda xalqın muralını artıracaq və Mustafa Kamala rəğbət qazandıracaqdı. Bu qələbə ilə Mustafa Kamal müttəfiqlərə bir dərs verəcəkdi. Belə ki, Sevr anlaşmasına və müttəfiqlərin dəstəyinə rəğmən erəminlər bu məğlubiyyətdən sonra dövlət qurma imkanlarını itirəcəkdilər. Mustafa Kamal bu qələbəsi ilə sovetləri çıxmaz duruma soxacaqdı. Daha sonra görəcəyimiz kimi bu qələbə sovetlərlə müzakirədə çox dəyərli bir vəsiqə kimi qullanılacaqdı. Ancaq Mustafa Kamal Ermənistana saldırmadan öncə Gürcüstanın tərəfsiz qalacağından əmin olmaq istəmişdi. Jurdaniya və gürcü xarici işlər naziri Gegeçkori ilə danışıqlar getdi. Müzakirəni Türkiyə tərəfindən Yusif Kamal rəisliyində bir heyyət yürütməkdə idi. Müzakirələrdə gürcülərin tərəfsiz qalacağı sağlandı. Savaş başlamadan öncə Mustafa Kamal və daşnak höküməti arasında yazışmalar oldu. İyul ayının 7-də müsəəlmanların güvənliyini sağlamaq amacı ilə erməni ordusunun sınırlardan çəkilməsi istəndi. Brest-Litovsk anlaşmasının bəlli etdiyi sınırlardan və batumidən erməni ordularının dərhal çəkilməsi uyarısında bulundular. Daşnak höküməti bu uyarıya cavab olaraq yazdı ki, sınırlar məsələsini müttəfiqlər bəlli etməlidir. Müttəfiqlərin sınırları bəlli etmədiyi müddətcə erməni ordusunun 1914-ci il sınırlarından geri çəkilməyəcəyi Ankaraya duyuruldu. Daşnak höküməti bu cavabı ilə də erməni dövləti qoruyucusunun müttəfiqlər olduğunu bildirmiş oldu. Daşnaklar bu fikirlərinə yapışıb qopmurdular. Sentyabrın 23-də Mustafa Kamalın orduları savaş elan etmədən saldırıya keçdi. Bardızdəki savaşdan sonra türk ordusu sentyabrın 29-da Sarıqamışı işğal edir. Bu saldırı başlamadan öncə Kazım Qarabəkir demişdi ki: “Bizim hədəfimiz biçarə xristianları və həm də müsəəlmanları daşnak yağmacılarının əlindən azad etməkdir. Onlar müttəfiqlərin yardımı ilə iş başında qalacaqlarını sanırlar.”⁶³ Bu şəkildə türklər öz təcavüzlərini antiimperialist bayraq yüksəldərək gizlətməyə çalışırlar. Savaş səhnəsində mövcud olan güclər bərabər deyillər. Erməni ordusu təqribən 40 min nəfərdi. Bir çoxu yeni orduya alınmış, lazımı eyitimdən keçməmiş və dağınıqdırlar. 17-20 min arasında olan eyitimli və təcrübəli türk ordusu qarşısında dirənə bilmirlər. Əski Çar ordusunda xidmət etmiş və Deylman savaşının qəhrəmanı olan erməni ordusunun baş komutanı artıq qocalmışdı. Partizanların başçısı Deru çox enerjili və qorxmazdır. Ancaq böyük bir savaşı sürdürə biləcək təcrübəyə sahib deyil. Erməni əsgərlərinin moralı çox yüksəkdir, ancaq yetərincə ərzaq və paltarları yoxdur. Gündə yalnızca 200 qram çörək alırlar. Aylıqlarını zamanında ala bilməyən zabitlərin görünüşü əsgərlərə yaxşı təsir bağışlamır.⁶⁴

Türkiyənin hərbi müdaxiləsi Moskvanı əndişələndirir. Bakı konqrəsində də Mustafa Kamal hərəkətini dəstəkləmə qərarı alınmışdı. Müttəfiqlərin qarşısında Türkiyəni dəstəkləyən Moskva Mustafa Kamalın belə sürətlə davranacağını sanmamışdı. Moskva çox əndişələnmişdi. Rusiya hesab edirdi ki, müttəfiqlərin fikri dəyişə bilər və Mustafa Kamalı Rusiyaya saldırmağa təşviq edə bilərlər. Digər tərəfdən Ermənistan “imperialistlərin mənafeyinə” xidmət etmirdimi? Bolşeviklərin bədbinliklərini Lenin dilə gətirir. Lenin Rusiyaya qarşı yeni bir cəbhənin açılımasından qorxmaqdadır. Bu üzdən də oktyabr ayının 9-da Moskvada kommunist partiyasının konferansında deyir: “Türklər Ermənistana saldırmışlar. Onlar Batumini və hətta daha sonra Bakını da işğal etmək niyyətində ola bilərlər. Biz bu hadisə qarşısında çox ehtiyatlı olmalıyıq.”⁶⁵ Parisdə Qafqazın durumu haqda fərqli düşünürdülər. 20 sentyabrda Fransa xarici işlər naziri Qafqazdakı yeni komiserinə yazır:

Qafqazın yeni dövlətləri bolşeviklərin və türk millətçilirinin təhlükəsi altındadır. Bunların ikisi də təhlükəlidir. Müttəfiqlərin dostu olan Ermənistan bolşeviklərin təhdidi altındadır. Sizin görəviniz hər iki təhdidə qarşı Qafqaz dövlətlərinin dirənişini sağlamaqdır. Ermənsitan indiki durumda bir tərəfdən Bakı bolşeviklərinin, digər tərəfdən də Mustafa Kamal tərəfdarlarının məngənəsi arasındadır. Müttəfiqlər Ermənistana silah göndərməyə başlamışlar. Bu iş davam edəcəkdir. İngiltərənin göndərdiyi yük iyulun 26-da çatmışdı. Ancaq gürcüstan bu göndərilən yardımın böyük qismini gürcü torpağından keçdiyi üçün özünə götürmüş. Bu yardımların ardı gələcəkdir.”⁶⁶

Müttəfiqlərin laqeydliyini və bolşeviklərin Türkiyə ilə işbirliyini məhkum etmək üçün Tiflis erməniləri neçə min nəfərlik nümayiş tərtib edirlər. Öncə müttəfiqlərin qərargahlarının önünə yürüyürlər. Türk təcavüzü qarşısında müttəfiqlərin Ermənistana yardım etmələrini istəyirlər. Daha sonra Gürcüstan məclisinin önündə toplaşırlar. Məclisin önündə məclis sədri Lumtadzenin bəyanlarını dinləyirlər ki, ermənilərlə dərddaşlıq etməkdədir: “Ənvər və Mustafa Kamal kimi vəhşi paşaların Lenin və Trotski ilə birləşmələrinin əsas amacı öncə Ermənistanı, daha sonra Gürcüstanı yox etməkdir. Bu iki ölkə kəndilərini savuna bilmələri üçün birləşməlidirlər.” Sovet səfirliyi qarşısında nümayişçilərin etiraz səsləri Tiflisi bürüyür. Sovet səfirliyinin məsləhətgüzarı Stark nümayişçilərə xitabən nitq söyləyir və sovetlərlə birləşmək yerinə müttəfiqlərdən imdad uman daşnak hökümətini tənqid atəşinə tutur. Onun nitqi neçə kərə nümayişçilərin “Siz Mustafa Kamal və Ənvərin müttəfiqlərisiniz. Yalan danışırsınız, ayıb olsun sizə” etirazları ilə kəsilir.⁶⁷

Polkovnik Stoks noyabrın 3-dən etibarən Britaniya tərəfindən erməni cəbhələrini denətləməklə görəvlənmişdi. Pontusda İngiltərə savaş gəmisi Mustafa Kamal ordularının denətimi altındadır. Ermənistan Stoksdan bu gəminin türklərə qarşı saldırması üçün Londana teleqram göndərməsini istəyir. Stoks cavab olaraq deyir ki, bunun Ermənistana heç bir yararı olmayacaq. Aharoniyan noyabrın 9-da Fransanın ali savaş şurasından buna bənzər istəkdə bulunur. O, durumu çox gərgin olaraq tanımlayır və təklif edir: “Türklərin və bolşeviklərin Ermənistanı işğal etməsinin önünü kəsmək üçün müttəfiqlər Trabzonu işğal etməlidir. Bu iş Mustafa Kamal güclərinin parçalanmasına səbəb olar. Türklərin fəaliyyətlərini azaldar. Trabzonun Mustafa Kamal ordularına locostik və hərbi dəstək olma imkanı əldən çıxar. Bu şəkildə Türkiyə və bolşeviklər arasında hər türlü işbirliyi ortadan qaldırılmış olar.” Fransa yetkililəri Marşal Fuşla məşvərət etdiklərində o, oktyabrın 12-də öz qərargahının rəisi olan general Voqan aracılığı ilə bildirir: “Türklərə qarşı ən az dörd batalyon gərəkməkdədir. Zaman və məkan şərtlərini göz önünə alarsaq, bu, mümkün deyildir.”⁶⁸ Fuş Ermənistana savaş texnikası göndərilərək yardım göstərilməsini təklif edir.

Xatisyan xaricdən dönərkən İrəvana getmək yerinə oktyabrın 19-da Tiflisə gedir. Tiflisdə Fransanın hərbi heyyətinə bildirir ki, “Ermənistanın qurtuluşu müttəfiqlərin yardımından asılıdır. Bu üzdən də yunan ordusu Trabzonu işğal etməli və İngiltərə Moskvaya təzyiq göstərməlidir.”⁶⁹

Ermənistan kommunist partiyasına görə artıq bütün bu faciələrin gerçək sorumlularının ifşa edilmə zamanı gəlmişdir. Əsas sorumlu daşnaklardı. Oktyabr ayının 8-də partiya bir bəyaniyə yayaraq bütün işçilərdən və kəndlilərdən onların bayrağı altında birləşməyi istəyir. Rusiya proletariyasının yardımı ilə imperialistlərin maşası olan daşnak hökümətindən qurtulmaq mümkündür. Birləşib kommunizm bayrağını Ermənistanda dalğalandıralım.⁷⁰

Bu zaman Moskva oktyabr ayının 8-də Orconikidzenin göndərdiyi məlumatı almış və daşnak hökümətinin düşəcəyinə inanmışdı. Oktyabrın 14-də politbiro Çiçerinin təklifi və “Ermənistan Kommunist Partiyasının razılığı ilə” bu qərarları önə sürür: A) Sovet rejiminin Ermənistanda qurulması üçün təcili işlər görülməlidir. B) Türklərin irəliləməsini durdurmaq üçün Ermənistana siyasi yardım edilməlidir. C) Ermənistanda qurulacaq olan yeni kommunist rejiminə hər tərəfli dəstək vermək gərəkir. Eyni gün Çiçerin İrəvan görüşlərini sürdürməkdə olan Leqrana bu əmrləri göndərir: “Türklər və ermənilərlə ilişkilərinizdə çox ehtiyatlı olun. Aktiv əməliyyatlara qatılmayın. Ciddi böhranı önləmək üçün,ancaq barışcıl siyasət təqib edin. Ermənilərə deyin ki, biz türk-erməni savaşında arabulucu olmaq istərik.”⁷¹ Leqran heyyəti oktyabrın 12-də İrəvana daxil olmuşdu. Bu heyyətin 30 üzvü var, içində erməni bolşeviklər də bulunmaqdadır. Eyni gün ermənilərlə müzakirəyə başladı. Leqran savaşın durdurulması üçün ermənilərə bu təklifləri edir:

• 
  Sevr müqaviləsinin ləğvi.
  
• 
  Müttəfiq dövlətlərlə siyasi münasibətlərin kəsilməsi və müttəfiqlərlə mübarizə aparmaq üçün Ermənistan dəmir yollarının Rusiya, Azərbaycan və Türkiyənin istifadəsinə verilməsi.
  
• 
  Ermənistan və Türkiyə arasındakı sınır sorununun çözülməsi üçün sovet Rusiyasını arabulucu kimi qəbul etmək.⁷²
  

Əcəba, bu təkliflər sovet rejiminin Ermənistanda yerləşdiriləməsi üçün olmamışmı? Bəllidir ki, sovetlərin Türkiyə-Ermənistan arasında arabuluculuğu sovetlərin Türkiyəyə imtiyaz tanıması ilə mümkün olacaqdı. Sevrin ləğvi Türkiyə üçün inanıılmaz imtiyazdır. Əslində sovet Rusiyası Ermənistana qarşı açıq savaşdan çəkilsə də, erməni politikasını türklərin saldırısı üzərindən yapmaqda idi. Ermənilərə görə Sevr anlaşmasından vaz keçmək Ermənistanın bağımsızlığından vaz keçmək anlamındadır. Bu da ermənilərin əski xəyallarının tarixə gömülməsi deməkdir. Digər tərəfdən İrəvan höküməti hələ də prezident Vilsonun bəlli edəcəyi sınırları müttəfiqlərin və Türkiyənin rəsmən tanıyacaqlarına ümid etməkdədir. O zaman bu sınırların prezident tərəfindən bəlli ediləcəyi zamana qədər ölkənin istiqlalını nəyin bahasına olursa olsun, qorumaq lazımdır. Ermənistan höküməti Sevr anlaşmasının ləğvi təklifini rədd edir və sonunda bu əsasda bir müvafiqətə varılır:

• 
  Ermənistan istiqlalının və hökümətinin ruslar tərəfindən tanınması.
  
• 
  Türkiyə və digər ölkələrlə Ermənistanın sınır ixtilafını çözməsi üçün rusların arabuluculuğu qəbul edilir.
  
• 
  Türk ordusunun geri çəkilməsindən sonra rus ordusunun Ermənistan ərazisini qullanması.
  
• 
  Rusların 2.5 milyon rubl məbləğində Ermənistan hökümətinə yardımda bulunması.
  

Anlaşma oktyabrın 28-də imzalanır. Heyyətin əsas iştirakçısının ermənilərdən oluşması yaxında Ermənistanda bolşevik hökümətinin qurulacağına işarə idi. Özəlliklə heyyətin içində bulunan Ter-Qabriliyan avqust ayının 13-də Ermənistan kommunist partiyasının mərkəzi komitəsinin rəisliyinə təyin edilmişdi. Leqran Stalinlə məşvərət üçün Bakıya dönür. O, noyabr ayında, yəni artıq ermənilərin məğlubiyyəti tam olaraq yaxınlaşdığında İrəvana müraciət edir. Çiçerin də savaşın buraxılması üçün öz arabuluculuğunu təklif etmişdi. Bu xüsusda Fransa heyyətinin açıqlamasını da anlatmaq pis olmaz: “Erməni əsgərlər qış savaşına hazır durumda deyil. Türklərin saldırısı qarşısnında dirənə bilmələri mümkün olmaz. Bu durumdan yararlanaraq Moskva İrəvana ən təhlükəli təkliflərini sunmağa hazırlaşmış. Rusiya Ermənistanla müzakirə üçün Mustafa Kamal ordularının daha da geniş saldırılarını gözləməkdədirlər.”⁷³

Oktyabrın 31-də Qars Mustafa Kamal orduları tərəfindən işğal edilir. Ümidsizliyə uğramış olan Ermənistan müttəfiqlərdən yardım istəyir. Bir çox sənədlər müttəfiqlərin Mustafa Kamalla birləşib Qafqazda antibolşevik cəbhə oluşdurmaq istədiklərini göstərməkdədir. Oktyabr ayının ortalarında Stoks Lor Kerzenə məxfi bir teleqram göndərir. Bolşeviklər və türklər arasında mövcud olan ixtilafı anladır: “Bizim türklərlə dostluğumuz Türkiyədəki yunanları buraxmağımıza səbəb olmuşdur. Ancaq bunun qarşılığında İslam Dünyasının müsaid nəzərini qazanmışıq. Mən bunları cənabınıza bildirərək soruşaram ki, Tiflisdən Mustafa Kamalla təmmassa keçməyimiz yaxşı olmazmı?”⁷⁴

Ramişvili noyabrın 4-də Gürcüstan məclisində uzun bir nitq söyləyir və Qarsın işğalından sonra ortaya çıxmış durumu bu şəkildə izah edir: “Bizə gələn məlumata görə kəmalistləri İtaliya birbaşa və İngiltərə, hətta Fransa dolayısıyla dəstəkləməkdədirlər. Özəlliklə Yunanistanın daha çox güclənməsindən qorxan İtaliya kəmalistlərə silah göndərməkdədir.”⁷⁵ Noyabrın 9-da Tiflisdə nəşr olunan “Slov” (söz) qəzeti yazır: “Söyləntilərə görə Mustafa Kamalın Ermənistana saldırısını müttəfiqlər, özəlliklə İngiltərə təşviq etmişdir. Amacları isə, Mustafa Kamalı Rusiyaya qarşı savaşdırmaq olmuşdur.”

Çətin durumda qalan İrəvan höküməti bu ölkələrin gerçək niyyətlərindən xəbərsiz idi. Nə edəcəyini, hansı qibləyə üz tutacağını bilmir. Hətta Varşovaya üz tutdu. Polşadan istədi ki, “Polşa və Rusiya arasında bağlanmaqda olan barış müqaviləsində bir maddə yerləşdirilsin ki, Rusiya Ermənistanın istiqlalını tanımış olsun.”⁷⁶ Noyabrın 3-də Ermənistan höküməti məğlub olduğunun bilincinə vardı və Ankaraya savaşı buraxma təklifində bulundu. Aleksandropolun işğalından bir gün sonra noyabrın 8-də Kazım Qarabəkir barış şərtlərini elan etdi: Bu şəhərin 15 km kənarına geri çəkilmək. Bir gün sonra türklər istəklərini daha da artırdılar. Ankaradan yeni məlumatlar aldıqlarını bəhanə edərək daha gerilərə çəkilmək və 1200 nəfərin dışında bütün erməni ordusunun silahsızlanması gərəkdiyini duyurdular. Ayrıca, Gürcüstana qədər Ermənistan dəmir yollarının türklər tərəfindən kontrol edilməsi gərəkdiyini söylədilər. Bu şərtləri qəbul etməkdə zorlanan İrəvan müttəfiqlərlə təmassa keçir və Moskvanın arabuluculuğunu istəyir. Ermənistanın Tiflisdəki nümayəndəsi noyabrın 4-də Kurbelə müraciət edərək deyir ki, hərbi bir faciənin qarşısının alınması üçün müttəfiqlərin təcili yardımı lazımdır. Kurbel deyir ki, bu doğrultuda müttəfiqlərdən istənən yardımlar cavabsız qalmış və artırır: “Ermənistan rəhbərlərinin çarəsi qalmamışdır. Onlar artıq bir yol axtarmalıdırlar ki, dövlətlərini və millətlərini yox olmaq təhlükəsindən qurtarsınlar”⁷⁷ Noyabrın 11-də Çiçerin Türkiyəyə və Ermənistana teleqram göndərərək öz nümayəndəsi Medivanini hərbi əməliyyat bölgəsinə göndərəcəyini bildirir. Savaşın bu zaman bitməsini ümid etdiyini yazır. Mustafa Kamalın İngiltərənin yardım və yataqlığı ilə saldırıya keçdiyi şayiəsi İrəvanda dildən dilə dolaşır. Belə bir durumda özlərini itirmiş olan erməni yetkililər bilmirlər Mustafa Kamalla müzakirəyə başlasınlar, yoxsa müttəfiqlərin cavabını bəkləsinlər.⁷⁸ Müttəfiqlərin ortada görünmədiyi bir ortamda ruslar fürsətdən yararlanaraq arabuluculuq təklifində bulunurlar.

Noyabrın 15-də Vrangelin məğlubiyyəti dolayısıyla sovetlərin Tiflis səfirliyində bir ziyafət verilir. Bu ziyafətdə Azərbaycan, Gürcüstan nümayəndələri və Ankaranı təmsilən Kazım Qarabəkir iştirak etməkdədirlər. Qarabəkirdən Mustafa Kamalın niyyəti nədir sorulduğunda o, deyir ki, biz Brest-Litovsk müqaviləsinin həyata keçməsini istəyirik.⁷⁹ Sovet səfiri xatırladır ki, daha sonrakı müqavilələr Brest-Litovsk müqaviləsini yumşaltmışdı və davam edir: “Mustafa Kamal müttəfiqlərin təlqini ilə Rusiyanın arabulucuğunu rədd edərsə, Türkiyə və Rusiya arasında savaş olacaq.”⁸⁰ Bu qarşılıqlı dialoqdan sonra Türkiyə heyyəti istisna olmaqla bütün qatılımcılar şam yeməyinə qatılırlar. Bir gün sonra Medivani Bakıya gələrək Leqranla birlikdə Ermənistana gedir. Xatisyan “Müttəfiqlərin nümayəndəsi ilə müzakirədən sonra Mustafa Kamalla müttəfiqlər arasında gizlin işbirliyinin olduğuna inanmış və noyabrın 21-də İrəvana geri dönür.”⁸¹ Bu qarışıq durumda vəziyyəti kontrol edə bilməyən Ohancaniyan höküməti noyabrın 23-də istefa edir. Vratsiyan rəisliyində daşnaklardan və inqilabçı sosialistlərdən oluşan kualision hökümət qurulur. Yeni hökümət Leqranın etimadını qazana bilmir. O, noyabrın 20-də Çiçerinə və Orconikidzeyə yazır: “İrəvanda menşeviklərin və inqilabçı sosialistlərin qatılımı ilə yeni hökümətin qurulması yolunda müzakirələr gedir. Bu yeni hökümət daşnakları qorumaq üçün bir pərdədir. Daşnakların da etibarı xalq və ordu arasında çökmüşdür. Yeni hökümətin türklərlə müzakirə ilə bağlı bir planı yoxdur. Bəzi nazirlər türklərə ərazi imtiyazlarının verilməsindən yanadır. Bir qismi də sovet Rusiyasının yardımı ilə 1914-cü il sınırlarının qorunacağını ümid edirlər.”⁸² Əslində belə nəzərə gəlir ki, Vratsiyana görə Ermənistanın istiqlalının qorunmasında rusların düşməni olan türklərin daha çox təsiri vardır. Çünkü ruslar Ermənistanı bolşevikləşdirmək istərkən gələcəkdə türklərdən erməni bağımsızlığının sağlanması üçün bəzi imtiyazların alınması mümkündür. Ancaq bolşevik ruslar bu imtiyazı əsla verməzlər. Bəlkə də bu planın gerçəkləşməsi gərəyi daşnakların orqanı olan “Heraç” (İrəli) qəzeti ictimai rəyi rusların əleyhinə dəyişdirmək üçün noyabrın 20-də yazır: “Bizim ölkəmizin varlığı müttəfiqlər üçün önəmli deyilmiş. Onlar, yalnızca Türkiyəni Rusiyadan ayıran bölgə olaraq Ermənistana önəm vermişlər. Ermənistan bu dəyərini itirib və Rusiyanın oyuncağı olduqdan sonra müttəfiqlər üçün heç bir önəmi qalmayacaq. Bu üzdən də Ermənistan bağımsızlığını qorumaq istəyirsə, Şimal qonşusunun əlaltısı olmaqdan qurtulmalıdır. Digər tərəfdən əski düşməniz olan Türkiyə Moskva yönümlü siyasət izləmədiyimiz təqdirdə bizim istiqlalımızı tanıya bilər. Mustafa Kamal Türkiyəsi bizimlə savaşda olsa da, ancaq Türkiyə-Rusiya qarşılıqlı dostluqlarının sürməyəcəyini görmək üçün çox da böyük zəka lazım deyildir... Ermənistanın öz qurtuluşu üçün yalnız bir yolu var: Türklərlə barış içində yaşamaq, Ermənistan milləti öz varlığını və dövlətini qorumaq istəyirsə, Türkiyəni incik salmayacaq politika izlənməlidir.”⁸³ Daşnakların mövqeyini əks etdirən bu məqalə yeni hökümətin təşkili və türklərlə müzakirənin başlanmasına işarət idi. Müzakirə üç gün sonra Aleksandropolda başladı.
* * *

Lenin 1920-ci il noyabrın 20-də Moskva kommunist partiyasının məhəlli konferansındə nitq söyləyir. Qafqazdakı olaylara nitqində çox yer verir. Ruslar tərəfindən həyati önəmi olan məntəqələrə türklərin girəcəyi təqdirdə savaş başlayacağını deyir: “Qafqazda çox mürəkkəb olaylar baş verməkdədir. Hər gün bizə qarşı bir savaşın təhmil edilmə ehtimalı artmaqdadır. Ancaq Polşa ilə barış müqaviləsi bağlanmaq üzrədir və Vrangel yenilmişdir. Qafqazda oluşacaq bir savaş bizi qorxutmamalıdır. Belə bir savaş olursa, bizim imkanlarımızı Qafqazda daha da artıracaqdır... Qəzetlər Ermənistanda və Türkiyədə gəlişən olaylardan bizə məlumat verməkdədir. Anlaşılan durum çox ciddidir. Ancaq mən əminəm ki, biz barışı qoruyaraq bu durumdan çıxacağıq. Barışın qorunması üçün əlimizdən gələnləri edəcəyik. Ya da ölkəmizin uzaq sınırlarında bir savaş başlayacaq. Əmin ola bilərsiniz ki, bu savaş Polşa savaşından daha çox şeylər bizə qazandıracaq. Çünkü güc dəngəsi bizim yararımızadır.”⁸⁴ Ancaq sovetlər birbaşa Türkiyə ilə savaşamağa məcbur olmur. Müzakirə yolunu seçir. Yalnız Bakının Türkiyə tərəfindən təhdidi Rusiyanı savaşa zorlaya bilər. Lenin Bakının savunmasının güclənməsinə əmr verir.

Noyabrın 23-də, yəni Ermənistanda yeni hökümət qurulduğu gün erməni bir heyyət Türkiyə ilə müzakirə üçün Aleksandropola gedir. Heyyətin rəisi Aleksandr Xatisyan və heyyət üzvləri içində Abraham Gülxəndaniyan və Vahan Minaxuriyan da vardır. Türk nümayəndəliyini Kazım Qarabəkir və Həmid bəy təmsil edirlər. Eyni gün Vratsiyan Tiflisdən gələn Leqran və Medivanı ilə görüşür. Vratsiyan heç bir mülahizə gözətmədən Leqrandan soruşur: “Rusiya bizə yardım edə bilərmi? Cavab olumlu isə, nə ilə və necə?” Leqran cavab verir: “Xatisyan heyyətini geri çağırın və Türkiyənin istəklərini rədd edin. Buraxın qızıl ordu Ermənistana girsin. Bu durumda Türkiyə Rusiya ilə qarşı-qarşıya olacaqdır.” Leqranın cavabı Vratsiyana ağıllıca görünmür. Deyir ki, “Qızıl ordu çox uzaqdadır. Buraya gələnə qədər türklərin irəliləməsini kim durduracaq?”⁸⁵ Leqran deyir: “Siz hər zaman ağıllı təklifləri rədd edirsiniz. Ancaq daha sonra sizə daha az yararı olan təklifləri qəbul edirsiniz.”⁸⁶

Noyabrın 25-də türklər Sevr müqaviləsinin ləğvini istəyirlər və Ermənistanın yazılı olaraq bunu etməsi gərəkməkdədir. Ermənilər buna qarşılıq olaraq dənizə açılan torpaq və bir də Van və Bayəzid vilayətlərinin bir qisminin Şərqi Ermənistana bağlanmasını istəyirlər. Bərabər imkana sahib olamayan tərəflər arasındakı bu şəkildə diplomatik müzakirədə zəif tərəfin məğlub olacağı bəllidir. Ermənistanın zəif durumunu bilən türklər öz istəklərində israr edirlər. Sovetin təmsilçisi olan Medivani Leqransız Aleksandropola gəlir. Türklər onu müzakirədən uzaq tutmağı başarırlar. Ermənilər də buna qarşı çıxa bilmirlər. Türklər açıqca rusların müdaxiləsindən qorxurlar. Bu durumda Medivani də müzakirəyə qatıla bilmədiyi üçün daşnaklara qarşı təbliğata başlayır.

Sevr anlaşmasını çeynəyərək Ermənistana saldıran Türkiyənin təcavüzünü durdurmaq üçün noyabr ayının sonlarında “Millətlər Cməmiyyəti”nə müraciət edilir. Cəmiyyətdə Türkiyəyə qarşı atəşin nitqlər söylənsə də, heç bir addım atılmır. Rumuniya nümayəndəsi Ermənistanda barışın sağlanması üçün 40 minlik bir ordunun göndərilməsini təklif edir, ancaq bunu ciddiyə alan olmur.⁸⁷ Noyabrın 19-da Xatistan Stoksdan İngiltərənin nümayəndəsi kimi müzakirəyə qatılmasını istəyir. İngiltərə xarici işlər nazirliyinin bu istəyə cavabı noyabrın 29-da gəlir: “Kəmalistlərlə varılan anlaşmaya biz qatıla bilmərik. Ancaq Ermənistanın heç bir çarəsinin olmadığını anlayırıq. Rusiya ilə anlaşmaq şübhəsiz ki, ən kötü variantdır.”⁸⁸ İrəvan höküməti hər tür xarici yardımdan məhrum buraxılmış, ancaq bolşeviklərin Ermənistana girməsini də istəməməkdədir. Təslim olmaq zorundadır. 1920-ci il dekabrın 2-də Ermənistan heyyəti fəlakətli Aleksandropol müqaviləsini imzalayır. Bu müqaviləyə görə Ermənistan öz ərazisinin tam yarısından vaz keçərək, Sevr müqaviləsinin ləğvi üçün də imza atır. Bu, qısa ömürlü Ermənistan cümhuriyyətinin ən uğursuz və utancverici tarixidir.⁸⁹
Ermənistanda sovet rejiminin qurulması

Ermənilərin məğlubiyyəti və müttəfiqllərin yardımı ilə türklərin Zaqafqaziyaya nüfuz etmələri Moskvanı qəti önləmlər almağa zorlayır. Türklərlə silahlı savaşa qədər irəliləyirlər. Noyabrın əvvəllərində politbiro Stalini Bakıya göndərir. Stalin Bakıda Leqran və Medivani ilə görüşür. Noyabrın 7-də Mustafa Sübhi vasitəsi ilə Mustafa Kamala məsaj göndərir ki, “Federal Sovet Cümhuriyyəti Anadoludakı milli dirənişi bütün Şərq millətləri üçün örnək olaraq görür. Bu dirəniş hərəkətinə hər tür dəstək verməyə hazırıq.”⁹⁰ Mustafa Kamal Aleksandropol müqaviləsinin imzalanmasından və yunan saldırısının başlamasından sonra cavab verir: “Biz Mahmud Şahtaxtınski (azərilərin Mustafa Kamal yanındakı nümayəndəsi) vasitəsi ilə sizin bolşeviklər və müsəəlmanlar arasında birlik yaratma fəaliyyətlərinizdən xəbərdarıq. Müsəlmanlarla ilgili izlədiyiniz liberal siyasətin şübhəsiz ki, çox faydaları olacaqdır.”⁹¹ Bu, qarşılıqlı məsajların göndərilməsi və imperializmə qarşı müsəlman-bolşevik yardımlaşması mövcud olan şübhələri ortadan qaldırmır. Noyabrın 4-də Azərbaycan Kommunist Partiyası ilə Qafqaz ofisinin ortaq konferansı keçirilir. Toplantının iş planı Gürcüstanla müzakirə və Ermənistandakı durumdur. Noyabrın 9-dakı oturumda Stalin deyir ki, hələlik kəmalistlərin təhlükəsini diplomatik yolla ortadan qaldırmağa çalışmalıyıq. Zəngəzur və Qarabağın gələcəyi ilə bağlı ondan sual sorulduğunda Stalin deyir: “İxtilaflı olan bu əraziləri daşnaklara buraxmamaq gərəkir. Ancaq bir gün Ermənistanda kommunist bir rejim qurularsa, bu iş mümkün ola bilər. Gürcüstan isə, müttəfiqlərin tərəfindədir. Gürcüstanın müttəfiqlərlə işbirliyini önləmək üçün əlimizdən gələni etməliyik. Gərəkirsə Gürcüstana petrol göndərməyi də durdura bilərik.”⁹²

Noyabr ayının ortalarında Azərbaycan Kommunist Partiyasının ümumi toplantısında kəmalistlərin irəliləməsi və müttəfiqlərin təhriki səbəbi ilə Ermənistanın durumu çox pis olaraq dəyərləndirilir. Bu üzdən də aşağıdakı qətnaməni təsvib edirlər: “Ermənistanın daxili durumu və inqilabçılarının hazırlığı bu ölkənin sovetləşdirilməsini gərəkdirir.” Noyabrın 23-də Stalin politbironun razılığını əldə etmək üçün Moskvaya dönür. Noyabrın 27-də politbiro Stalinin məruzəsini dinlədikdən sonra Qafqazla ilgili yeni qərarlar çıxarırlar. Ən önəmli qərar isə, qızıl ordunun Ermənistana girməsi və türklərin irəliləmələrinin durdurulmasıdır. BU qərarda deyilir ki, Gürcüstanda, Ermənistanda, İranda və Türkiyədə hər tür qarşıdurmadan çəkinmək lazımdır. Azərbaycanı və Xəzər dənizi qorumaq çox önəmlidir.⁹³

Noyabrın 27-də Stalin qızıl ordunun daşnak Ermənistanına saldırması üçün Orconikidzeni görəvləndirir və deyir: “Tələsməməlisiniz. Yardımçı qüvvəni də gözləməlisiniz. Türklərlə silahlı savaşa keçməməniz üçün çox ehtiyatlı olmalısınız.”⁹⁴ Stalinin Orconekidzeyə əcələ etməyin söyləməsi Ermənistanda dərhal iqtidarı ələ keçirmək istəyən erməni bolşevikləri rahatsız edir. Noyabrın 29-da Bakıda bulunan erməni bolşevikləri İcvan karvansarasına daxil olurlar.⁹⁵ Bunun ardından üç polk qızıl ordu və 11-ci qızıl ordunun topxanası Ermənistana daxil olur. Ermənistan tərəfindən heç bir dirənişlə qarşılaşmırlar. “Bolşeviklər Ermənistanda daha öncə Azərbaycanda qullandıqları metoddan yararlanırlar. Süni bir kəndli qiyamı oluşdururlar. Bu qiyamçılar qızıl ordudan yardım ummağa başlayır. Şübhəsiz ki, qızıl ordu Ermənistana yerləşdikdən sonra bu ölkəni Rusiyaya bağlayacaqdı.”⁹⁶ Eyni gün Ermənistan Sovet Cümhuriyyəti elan edilir. Qiyamçı erməni xalqının iqtidarı daşnaklardan aldıqları duyurulur. Daşnakların bir daha geri dönməyəcəkləri bildirilir. Bu bəyaniyənin bir bölümü ifşa edicidir:

Məzlum xalqların yavəri olan sovet Rusiyası iqtidarı zəhmətkeşlərə devr etmək və Ermənistanı imperialist müttəfiqlərdən ayırmaq üçün bir neçə kərə daşnaklara nüfuz etmək istədi. Ancaq daşnaklar hər dəfəsinsdə məğlub etdilər. May qiyamı qanına qəltan oldu. Qəhrəmanca başladılan bu qiyamda sovet Rusiyası Ermənistanın yardımına gələ bilmədi. Çünkü iç savaşlarla məşğul idi. Polşa ilə barış və çarın ən son generalı olan Vrangelin məğlubiyyəti qızıl ordunun önünü açdı və sovet Rusiyasının bizə qardaşlıq əlini uzatmasına imkan sağladı.⁹⁷ Noyabrın 30-da bəyaniyənin yayılmasından bir gün sonra Leqran bəyaniyəni saat 12-də Vratsiyanın qatıldığı bir toplantıda oxuyur. Vratsiyan şaşqın görünür və onun hökümətinin aqibəti necə olacaq deyə soruşur. Leqran cavab verir ki, qərar verilmişdir və geriyə dönüş yoxdur. Daşnak partiyasının öncülləri və hökümət üzvləri o gecə durumu dəyərləndirmək üçün çağrılırlar. Ancaq onlar iki dəsətəyə parçalanmışlar: Bir dəstə (Ohancaniyan, Araratyan, Nəvazerdiyan, Çələngəriyan) ölkənin sovetləşməsinə qarşıdırlar. Hətta Leqran heyyətinin tutuqlanmasından yanadırlar. Başqa dəstə (Xaçaznuni, Ter-Minasyan) bilirlər ki, erməni əsgərləri ruslarla savaşmayacaqlar. Bu üzdən də ruslarla anlaşmaqdan yanadırlar.⁹⁸ 1920-ci il dekabrin 2-də Aleksandropol müqaviləsinin imzalanmasından bir neçə saat əvvəl Vratsiyan höküməti istefa edir. Bir neçə nazirin imzası ilə hazırlanan anlaşmaya görə “siyasi və hərbi səlahiyyətlər müdafiə nazirinə verilir.” Eyni gün yeni hökümətlə Leqran arasında bir müqavilə imzalanır və birinci maddəsinə görə Ermənistan sosialist cümhuriyyət elan edilir. Sovet konqrəsinin təşkilinə qədər inqilabi bir komitə işləri öz kontroluna alır. Bu komitə Ermənistanda bütün səlahiyyəti ələ alır (2-ci maddə). Komitənin beş üzvünü kommunist partiyası və iki üzvünü də solçu daşnaklar təyin edəcəklər (4-cü maddə). Daşnak və digər partiyalar təqibə məruz qalmayacaqlar (5-ci maddə). Bu müqavilə hazırlanıb imzalandıqdan sonra Ermənistan cümhuriyyətinin bütün səlahiyyəti əlindən alındı (8-ci maddə). Hərbi komutanlıq da sovet hərbi komiseri Droya və Silinə buraxıldı.⁹⁹ Bir gündə iki sənəd imzalanır. Leqran və Aleksandropol müqavilələri. Bu sənədlərin imzalanması bu günə qədər erməni tarixçiləri arasında dartışma qonusu olmuşdur. Hər kəs olaylar öz meyllərinə görə açıqlamış. Bir neçə fərziyənin yardımı ilə bu olaylar haqqında geniş bilgi əldə etmək mümkündür. Öncə bunu söyləmək gərəkir ki, daşnak höküməti Aleksanrapol müqaviləsinin məsuliyyətini öz üzərinə götürmək istəmirdi. Dekabrın 2-də saat 18-də Xatisyan və Dro arasında bir telefon müzakirəsi olur. Xatisyan tərəddüdlə soruşur: Bu müqaviləni imzalaması gərəkirmi? Dronun cavabı anlaşılmazdır. O, qərar verməyi Xatisyana həvalə edir və deyir ki, hərbi komutan Silinin yanından danışmaqdadır. Keçici olaraq Ermənistanın bütün səlahiyyətlərini əlində bulunduran adamdan şaşırdıcı bir cavab!

Üçüncü gecə Xatisyan müqavilənin imzalanmasına razılıq verir. Bolşeviklər müqavilənin imzalanmasında daşnakların səlahiyyətini inkar edirlər. İddia edirlər ki, Vratsiyan höküməti istefa etdiyindən Xatisyanın səlahiyyətləri də ləğv edilmişdi. Bəkzadiyan və Çiçerinin Türkiyəyə göndərdikləri notlarda bu məsələyə vurğu yapılmışdı. Daha sonrakı səhifələrdə bunu açıqlayacağıq. Leqran noyabr ayında qızıl ordunun Ermənistana girməsini Vratsiyana təklif etdiyində Vratsiyan demişdi ki, qızıl ordunun sayı bölgədə azdır və türklərin irəliləməsini durdura biləcək düzeydə deyil. Türklər İrəvana qızıl ordudan daha yaxındadırlar. Qızıl ordunun dağınıq gücləri dekabrın 4-nə qədər İrəvana girmədi. Ancaq Vratsiyanın bu cavabı sovetlərin müdaxiləsini rədd etmək anlamında olmamışdırmı? Türklər işğal etdikləri ərazilərdən daha irəliyə doğru getməyə cürət edə bilərdilərmi? Ermənistan ordusu və ya Erməni ordusundan qalan bölümlər qızıl ordunun gəldiyi ana qədər türklərin qarşısında dirənə bilərdimi? Ruslar türklərlə savaşmaqdan çəkinmək istəsələr, iqtisadiyyatı bərbad durumda olan Türkiyə Rusiya ilə savaşı gözə alardımı? Bu sıralarda türklərin irəliləməsini durdurmaq üçün Rusiya Türkiyəyə göndərəcəyi külli miqdarda altunun miqdarını azaltmamışdımı? Həm də Yunanistanla savaşda kəmalistlərin bu altuna çox ehtiyacı var idi.

Aleksandrapol müqaviləsinə görə ermənilər ad olaraq bağımsızlıqlarını qoruyur, ancaq İrəvan vilayətinin bir qism və Qars Türkiyəyə buraxılırdı (2-ci maddə). Keçici olaraq Türkiyəyə buraxılan Naxcıvan, Şərur və Sürməlidə referandum keçirmək qərarlaşdırırlır. Tarixi və irqi bağlarından dolayı keçici olaraq Türkiyəyə buraxılır və gələcəkdə bu ərazilərin hansı ölkəyə aid olmasını bəlli edəcək olan ümumi rəy olacaqdı (3-cü maddə).¹⁰⁰ Ermənistanın varlığı istər daxidən istərsə xaricdən təhdid edilərsə, İrəvan hökümətinin istəyi üzərinə bu ölkəni qorumaq Türkiyənin üzərinə düşür (5-ci maddə). Sovet federal cümhuriyyəti, Leqran anlaşmasına görə İrəvan vilayətini və Qarsı Ermənistan sovet cümhuriyyətinin ərazisi kimi tanıyır (Leqran müqaviləsi 3-cü maddə).¹⁰¹ Bu iki sənədi fərqli erməni yetkililəri imzalamışdı. Bu sənədlər öz içində Türkiyə-Rusiya arasında ixtilaf oluşdurmamaqdamı idi? Müttəfiqlər də bunu arzu etmirdilərmi? Aleksandropol müqaviləsini yumşalda bilmək üçün, bəlkə daşnakların da arzusu Türkiyə-Rusiya arasında bu yolla ixtilafı dərinləşdirmək olmuşdur. Hər halda sovet tarixçiləri bu şəkildə düşünməkdədirlər.

* * *
Ermənistanda sovet rejiminin qurulması savaşlardan bezmiş olan xalqın istiqbalı ilə qarşılaşdı. Xalq ümid edirdi ki, “Bolşeviklər güvənlik, ərzaq, geyəcək gətirəcəklər”¹⁰² Xalq hesab edir ki, rus ordusu onların yardımına gəlib və türklərin irəliləməsini durdurmuşdur. Fransa Hərbi Heyyəti dekabrın 16-da göndərdiyi məlumatda başqa mülahizədə bulunmaqdadır: “Rusların türklərə güzəştə gedəcəklərini öncədən görmək mümkündür. Çünkü Rusiya Şərqdə öz inqilabi politikasını yayqınlaşdırmaq üçün Türkiyəyə möhtacdır. Rusiyanın güzəşti ilə türk fatehlər iftixar edəcəklər. Böyük ehtimalla Rusiya Qarsı fəda edəcək. Türkiyə Rusiyaya ihanət edərsə, Rusiya Qarsı zorla yenidən ala bilməsi üçün Qarsı fəda edəcək.”¹⁰³ Ermənistanın kommunist blokuna girməsini “Kommunist” qəzeti dekabrın 4-də bu şəkildə xülasə edir: Qızıl ordunun yardımı ilə erməni işçiləri iqtidarı ələ keçirmişlər. Bu da müttəfiqlərin Qafqazdakı nüfuzlarına böyük zərbədir. Bu, Üçüncü İnternasionalın qələbəsidir. Böyük ehtimalla gələcəkdə bu bölgə inqilabla müttəfiqlərin savaş səhnəsinə dönüşəcək.”¹⁰⁴ Lenin sovet rejiminin Ermənistanda yerləşmə xəbərini duyduğunda 1920-ci il dekabrın 2-də bir təbrik mətni yayımladı: “Mən zəhmətkeş sovet Ermənistanına salam göndərirəm. İnanıram ki, Ermənistan, Azərbaycan və Türkiyə işçiləri ilə qardaşlıq bağlarının qurulması üçün əlinizdən gələni edəcəksiniz.”¹⁰⁵ Bir gün öncə Bakı sovetinin rəsmi toplantısında Ermənistanın sovetləşməsi qonusunda Orconikidze həyəcanlı bir təbrik nitqi söylədi. Daşnakları və imperialistləri təhqir etdikdən sonra Türkiyəyə işarə edərək dedi: “Sadəcə Bakı proletariyası deyil, müttəfiqlərdən zərər görmüş yarıfeodal Türkiyə, paşalar və generallar Türkiyəsi də qızıl Rusiyaya tərəf dostluq əli uzatmışlar.”¹⁰⁶ Orconikidze Nərimanova işarə edərək qızıl ordu tərəfindən işğal edilən Naxcıvan, Qarabağ və Zəngəzurun Ermənistana buraxılacağını söylədi. Bir gün sonra Nəriomanov danışdı. O da bəzi şüarlardan sonra davam etdi: “Sovet Azərbaycanı zəhmətkeş və qardaş Ermənistan millətinin görüşünə gedir. Bizim ən yaxşı kommunist dostlarımızın qanını Ermənistanda və Zəngəzurda tökən daşnaklara qarşı mübarizdə erməni xalqının yanında olacağıq.”¹⁰⁷ Sonra deyir ki, “bundan sonra ərazi ixtilafı iki millət arasında qan tökülməsinə səbəb olmayacaqdır. Zəngəzur və Naxcıvan sovet Ermənistanının ayrıılmaz parçalarıdır. Qarabağ əhalisinə də tam olaraq muxtariyyət tanınmışdır.”¹⁰⁸ Üç ərazi haqqında bu kimi nitqlərin amacı Ermənistan Kommunist Partiyasına etibar qazandırmaq üçün idi. Nitq söyləyənlər rəsmi adamlar olsalar da, makiyavelizmin bilinən üsuluna görə özlərindən başqa kimsə bu sözlərdən dolayı sorumluluq daşımırdı.

Dekabrın 4-də Ermənistanla ilgili Stalin “Pravda” qəzetində bir məqalə yazdı. Onun özətini aşağıda görəcəksiniz. Stalin iqtidara gəldikdən sonra bu məqalə müqəddəs ayətlər kimi sovet qəzetlərində vaxtaışırı yayımlanırdı. “Zülmə uğramış, qıtlıqdan və yabancıların saldırısndan əziyyət çəkən bir Ermənistan. Müttəfiqlərin və daşnakların təcavüzünə məruz qalan erməni xalqı. Bütün “dostlarının” yalan söylədiyi Ermənistan, kommunist dövlətin təsisi ilə öz azadlığına qovuşdu... Ancaq sovet rejiminin qurulması barış və milli qurtuluşu Ermənistana gətirə bildi. Dekabrın 1-də sovet Azərbaycanı könüllü olaraq öz ərazisindən vaz keçdi. Naxcıvanı, Qarabağı və Zəngəzuru Ermənistana verəcəyini duyurdu.”¹⁰⁹ Ancaq daha sonra görəcəyik ki, ilk iki vilayət heç vaxt Ermənistana verilməyəcəkdi.

Təbriklər və təriflər seli durmadan davam edirdi. Dekabrın 5-də İnternasional Kommunistlərin iki üzvünün imzası ilə təbrik yayılır. İnternasional Kommunistlərin icraiyyə heyyətinin iki üzvü Sultanzadə və Mixa Tsxakayanın imzasını daşıyan təbrik mətnində deyilir ki, artıq Gürcüstanın sırası gəlmişdir: “Yaşasın Zaqafqaziya ölkələrinin federasiyası”¹¹⁰ Sonda Türkiyə qoşunları komutanının təbrik məktubu oxunur.

İndi İnqilabi Komitənin fəaliyyətlərinə dönəlim. 1920-ci il dekabrın 4-də komitə heç bir mülahizəyə aldırış etmədən özünü Dro və Terteryanın şərindən xilas edir. “Onların varlqıları komitədə yersiz idi.”¹¹¹ İki gün öncə imzalanan anlaşmanı görmzlikdən gəlirlər. Müstəqil Sosialist Hökümət artıq söz qonusu deyildi. 1921-ci ilin may ayında bütün işləri öz kontroluna alan Miasnikiyan başçılığında bolşevik höküməti qurulur. Yazılan bəyaniyələr, verilən fərmanlar tamamən sovet Rusiyasını təqliddən başqa bir şey deyildi. Dekabrın 6-da Ermənistanın xarici ölkələrdəki bütün səfirlikləri və nümayəndəlikləri ləğv olunur. 10-31 dekabr arasında bütün ormanlıqlar, təlim vətərbiyə, bankalar, sular və... hamısı milli elan edilir. ÇEKA (məxfi polis) təşkil edildikdən sonra dekabrın 6-da əməliyyata başlayır. Rejimə qarşı olan, ya da qarşı olduqları sanılan bütün aydınlar tutuqlanır.

Ermənistanın sovetləşməsi ilə xalqın durumu daha da pisləşir. Batumidən gələn ərzaq bolşevik düşməni olan gürcülər tərəfindən əngəllənmişdi. Gürcülər bu ərzağın Aleksandropol dəmir yolunu əllərində bulunduran türklərin əlinə keçməsindən qorxurdular. Ermənistanda 250 min qaçqın var idi. Bunların 50 min nəfəri yetim idi. İnqilabi Komitə xaricdən ölkəyə daxil olmuşdu və güvənlik sağlayacaq yetərincə kadrları yox idi. Bu üzdən də hərcümərci durdura bilmirlər. Bu əksikliyi ortadan qaldırmaq üçün İnqilabi Komitə Moskvadan gənc və təcrübəli bolşeviklər tələbində bulunur. Fransa Hərbi Heyyəti 1921-ci il fevralın birində Ermənistanın durumunu bu şəkildə Parisə bildirir:

Moskvadan gələn dəqiq məlumata görə sovetlərin Qafqazdakı rəhbərləri Moskvanın əmri olmadan Ermənistanda sovet rejimini təsis etmişlər. Ermənistanda kommunist partiyası yoxdur. Rusiyada, Azərbaycanda və Gürcüstanda məskun olan erməni kommunistlər İrəvana gəlmək istəmirlər. Çünkü onların çoxu heç bir zaman Ermənistanda olmamışlar. Yoxsulluq o qədər yüksək səviyyədədir ki, kommunist təbliğatın heç bir təsiri yoxdur. Əslində Ermənistanda inqilabi komitə deyil, türklər və daşnak qruplar hökümət etməkdədirlər. Zəngəzur daşnak hökümətinin əski müdafiə naziri Ter-Minasiyanın əlindədir. İç savaşı durdurmaq üçün daşnakın əski rəhbəri olan Dro genəl komutanlıq vəzifəsində qaldı. Ona bağlı olan bəzi qruplar var. Bu da kommunist komiserlərin rahatsızlıqlarına səbəb olur. Xarici işlər komiseri Bəkzadiyan Bakıdan yardım ricasında bulunmuş, petrol və ərzaq istəmişdi. O, türklərin yeni hökümətə kobud davranmalarından yaxınır. Nəticə alır ki, sovetin Ermənistandakı iqtidarı tükdən asılıdır.¹¹²

İnqilabi komitənin tətbiqatı xalqı ümidsizləşdirmişdi. Qıtlıq bir tərəfdən xalqı əzməkdə ikən komitə bir də hər kəsin ərzaq və digər mallarını müsadirə etmək qərarına gəldi. “Hər şey müsadirə etdilər. Paltar, sənət alətləri, mil, şiş, hətta bal pətəklərini də topladılar. Malların müsadirəsi düzənsiz və aqressiv davranışlarla gerçəkləşdi”¹¹³ Erməni yazar Kustan Zaryan “Dağ başında gəmi” adlı kiçik bir hekayəsində 1919-1920-ci illər olaylarını hər kəsdən daha yaxşı anlatmış. Səhnənin oyunçuları qızıl ordunun əsgərləridir. Bir xəstəxananın gözətçisinin dili ilə anladılır: “Evi mühasirə edib daxil olurlar. Hər yeri didik-didik axtarırb tapdıqları ərzağı özləri ilə aparırlar. Qardaşlarının Rusiyada ac olduqlarını söyləyirlər və Ermənistan millətinin onlara yardım etməsi gərəkir. Ermənilər ruslara yardım etməli! Tanrım bizim işimiz gör haralara gəldi! Əkinçi qonşumuz Misakın evinə girdilər. Misakın altı evladı var və qadını da xəstədir. Ona dedilər: “Nəyin varsa gətir ver bizə” Misak dedi: “Mənim heç bir şeyim yoxdur. Altı uşağımın və qadınımın da xəstə olduğunu görmürsünüzmü?” Ona “it oğlu” deyib itələdilər. Xəstə qadın lübiya torbasına yapışmışdı. Xəstə qadını tüfəngin qundağı illə vurub torbanı əlindən aldılar.”¹¹⁵

İki ay sonra Gürcüstan da sovetləşəndə Ermənistandakı bu acı təcrübə qismən gürcülərin yararına tamam olur. Mart ayının 2-də Lenin Orconikidzeyə yazdığı məktubda gürcü aydınlarına və kiçik tacirlərinə bəzi imtiyazların tanınmasını istəyir. Jurdaniya və menşeviklərlə bir anlaşmaya varılmasını istəyir. Inqilabın “rus örnəyi”nin təqlid edilməməsi gərəkdiyini deyir.¹¹⁶

Erməni xalqı bolşeviklərin rus ordusu vasitəsi ilə onları türklərin əsarətindən qurtaracağına olan ümidlərini itirmişdi. Türkiyədən gələn ermənilərin də durumu çox çətin idi. Ermənistanın sovetləşməsindən sonra Leninə təbrik teleqramları göndərilirdi. Bir teleqram da sığınmaçılardan göndərilmişdi: “Sovet gücünü saymayaraq Sovet Ermənistanını yağmalayan Mustafa Kamala biz inanmırıq. Belə bir durum davam edə bilməz. Davam edərsə, Ermənistanın məhv olmasına səbəb olacaq.”¹¹⁷

İnqilabi komitə hesab edirdi ki, “imperialistləri və onların kölələri olan daşnakları” bitirdikdən sonra inqilabçı Türkiyə ilə Ermənistan sorunu öz-özünə çözüləcəkdir. Ayrıca, noyabrın 29-da verdikləri bəyaniyədə özləri türklərə deməmişdilərmi ki “Öz işçilərini imperialistlərin əsarətindən qurtaran Türkiyəyə biz dostluq əlimizi uzadacağıq. Sevrin ləğvində biz onlara yardımçı olduq. Bu üzdən də biz inanırıq ki, Türkiyə və sovet Ermənistanı arasında dostluq fatehlər aracılığı ilə deyil, iki ölkənəin zəhmətkeşlərinin təşəbbüsü ilə gerçəkləşəcək.”¹¹⁸ Bu “dostluq əli” heç vaxt uzadıəlmadı. Tam tərsinə türklər işğal etdikləri ərazilərdə inqilabi komitənin nümayəndələrinə qarşı çox kobud davrandı. Onların ərzaqlarını alıb, özlərini də icari iş üçün Qarsa və Ərzuruma göndərdilər.

Dekabrın 5-də Kasyan və Leqran Moskvanın Ankaradakı səfiri Medivaniyə teleqram göndərirlər ki: “Hansı yolla olursa olsun daşnakların imzaladığı müqaviləni gözdən keçirmək üçün Rusiyanın arabuluculuğunu türklərə qəbul etdirin. İnqilabi komitə ilə türklər arasında birbaşa müzakirə üçün imkan yaradın.”¹¹⁹ Dekabrın 10-da Aleksandr Bəkzadiyan bu notu Ankara hökümətinə təslim edir: “Daşnakların imzaladığı barış müqaviləsi ermənilərə qıtlıq və fəlakətdən başqa bir şey gətirməmişdi. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin Ermənistanda sovet rejimi qurulmasını sevinclə qarşıladığını sanırıq. İmperialistlərə boyun əyməyən bir rejim indi İrəvanda iş başındadır. Yeni Ermənitsan höküməti Türkiyə tərəfinin daşnakların imzaladığı müqaviləni ləğv etməsini arzu etməkdədir.” İki zəhmətkeş millət barış içində yaşasın deyə yeni hökümətimiz təklif edir ki, “Yeni anlaşmaya varmaq üçün bir konferans çağrılsın. Ermənistandakı yeni hökümətin oluşdurduğu durumla uyum içində olan bir konferans.”¹²⁰ Bu notda ayrıca, türklərin işğal altında tutduqları ərazillərdə inqilabi komitənin üzvlərinə qarşı kobud davranışları da məhkum edilmişdi. Dekabr ayının 15-də Ankara Bəkzadiyanın məsajını önəmsəmədən Aleksandropol müqaviləsində Türkiyəyə buraxılan ərazilərdən geri çəkilməyəcəyini Moskvaya bildirir. Çünkü bu ərazilərin əhalisinin əksəriyyəti daşnaklar tərəfindən əziyyət edilən müsəlmanlar olmuşdur. Dekabrın 19-da Çiçerin daşnakları məhkum edərək yazır ki, Türkiyə-Ermənistan arasındakı barış müqaviləsi öz müqəddəratını təyinetmə prinsipinə dayanmalıdır. Deyir: “Sovet dövləti əmindir ki, yeni Ermənistan höküməti öz qonşularına, yalnız sayqı ilə yanaşmaqdadır. Bu günə qədər ermənilərin müsəlmanlara qarşı izlədikləri siyasət artıq yeni hökümət tərəfindən dəyişdirilmişdir.”¹²¹ Həm də Türkiyə dövlətinin tezliklə öz ordusunu Aleksandropoldan və Qarsdan geri çəkəcəyini ümid edir.¹²² Bu qarşılıqlı göndərilərdə bulunmaq türklərin mövqeyini dəyişdirmir. Fevralın 5-də Türkiyə xarici işlər naziri Bəkir Sami Bəkzadiyana cavab verir: “Biz Aleksandropol müqaviləsinin basqı altında imzalandığına inanmırıq. Bu müqavilə tam ədalətlidir. Müqavilənin içində keçən maddələrin həyata keçməsi Qafqazda barışın sağlanmasına yardımçı olacaqdır.”¹²³ Bəkzadiyan bilir ki, yalnız Rusiya Ermənistanın boğazını Türkiyənin çəngindən qurtara bilər. Bu üzdən də Ter-Qabriliyan və Mraviyanı Moskvaya göndərir. Onlar dekabrın 12-də Kremlin sarayında Leninlə görüşür və Ermənistanda bolşevik höküməti sonrası durumu açıqlayırlar. Lenin onlara deyir: “Ermənistan inqilabi komitəsinin tərkibi haqda mən yoldaş Kasyanın teleqramını oxudum. Onların içində, yalnız Bəkzadiyanı tanıyıram. O da savaşın əvvəllərində təəssüf doğurucu sapıq hərəkətlər etmişdi. (O, İkinci İnternasionalın üzvü olmuşdu)... Stalin mənə demişdi ki, komitənin üzvləri partiyanın əski kommunistləri olmuşdur.” Bu sözləri dinləməmək üçün gəldiklərini düşünən Ter-Qabrilyanın səbri tükənir və deyir: “Sovet Ermənistanı fəlakət bir durumdadır. Türklər ölkənin böyük qismini işğal etmiş və dəmir yolu onların kontrolundadır. İnqilabi komitənin vəzifəsi çox ağır və mürəkkəbdir.” Lenin ona cavab olaraq deyir: “Sizin əsas probleminiz cahanşümul inqilabın bir qolunun Ermənistandan keçməsindən qaynaqlanmaqdadır. Biz sizə yardım edəcəyik. Ermənistan-Azərbaycan arasındakı sınır problemi çözülmüşdür. Belə deyilmi? Türkiyə-Ermənistan sorununu da biz çözəcəyik. Biz ərzaq və para göndərərək Ermənistana yardım edə bilərik. Həm də Ermənistanda daha çox ordu yerləşdirərək Ankaranı geri çəkilməyə zorlaya bilərik. Ancaq biz Ermənistan və Qars üçün kimsə ilə, özəlliklə Mustafa Kamalla savaşa girmərik.” Bu sözlərdən ümidsizləşən Mraviyan deyir ki, türklərə qarşı ciddi önləmlər almazsaq, erməni xalqı yeni qurulmuş bolşevik hökümətinə qarşı qiyam edə bilər. Lenin deyir: “Bu durumda Ermənistanı itirməyi tərcih edərəm.”¹²⁴ O, bənzər durumda bulunan Litva kommunistlərini tərk etdiyini deyir və təkrar edir ki, ona görə “cahanşümul inqilabın mənafeyi hər şeydən üstündür.” Lenin artırır: “Türklərlə təcili təmassa keçmək gərəkir. Nəyin bahasına olursa olsun, bu təmass barışcıl olmalıdır.” Erməni nümayəndələr etiraz edirlər ki, tüklər daxili şərtlərinə görə kommunizmi qəbul edəcək durumda deyillər. Lenin qətiyətlə deyyir ki, o, tam tərsinə düşünməkdədir. Konya bolşeviklərinin qiyamını da örnək kimi söylədi.¹²⁵ Erməni nümayəndələri Çiçerin və Trotski ilə də müzakirə etdilər. Bu iki üst düzey bolşevik lider bəyan etdilər ki, “Türkiyənin bolşevikləşməsi mümkün deyildir. Ancaq heç bir şəkildə, hətta Ermənistan üçün olsa da, Türkiyə ilə münasibətləri pozmaq və ya gərginləşdirmək fikrində deyillər.” Onlar qızıl ordunun Ermənistandakı sayını artırmağa razı oldular. Ancaq bu qərarı Mustafa Kamala qarşı deyil, erməni millətçilərinə və daşnaklara qarşı aldıqlarını söylədilər. Özəlliklə Gürcüstan təhdidinə qarşı. Çünkü müttəfiqlərin Gürcüstandan yeni cəbhə açma olasılığının olduğunu söylədilər.¹²⁶ İki erməni nümayəndəsi Kremlin rəhbərlərindən belə ağır sözlər eşidəcəklərini təsəvvür etmirdilər. Bu üzdən də fikirləri alt-üst olmuşdu. Dekabr ayının 15-də Mraviyan Moskvanın irəvana təsəlli olaraq verdiyi 600 min rubl məbləğində para ilə İrəvana geri döndü. Ter-Qabrilyan Ermənistanın səfiri kimi Moskvada qaldı.