Sh. Sh. Shodmonov

L. 
Pazinetti; 
o ‘ngroqda —keyns-neoklassik sintez, — P. Samuelson, R. Solou, 
J. Xiks, 
J. 
Tobin, D. Patinkin).
XX asrning 80-yillari boshida g‘arb mamlakatlarida iqtisodiy 
neokonservatizm umumiy nomi ostida birlashtirilgan butun bir iqtisodiy 
doktrinalar majmui paydo bo‘ldi. Bu qatorga monetarizm, seplay-sayd 
(taklif iqtisodiyoti — G. Steyn, J. Gilder va b.) va yangi klassik maktab 
(ratsional kutish nazariyasi va uning turlari — F. Modilyani, J. Tobin, 
B. Makkallum, R. Lukas, T. Sardjent va N. Uolles) kiradi.
66
/

---

Konservativ alyansning barcha zamonaviy oqimlarini ularning 
metodologiyasi va ayrim nazariy masalalar bo‘yicha egallagan pozitsiya- 
laridan qat’iy nazar davlatning faol makroiqtisodiy siyosatiga qarshi 
chiqish birlashtiradi. Ularning ta ’kidlashicha, kapitalizm iqtisodiyoti 
o‘zining asosida barqarordir, davlatning aralashuvi esa xo‘jalikning 
o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashishning tabiiy mexanizmlarini buzadi. 
M. Fridmanning asarlari yangi klassik doktrinaning katta qismi uchun 
asos bo‘lib xizmat qiladi.
Ko‘plab mualliflar monetarizmni «sof iqtisodiy nazariya», turli siyosiy 
y o ‘nalishlar vakillari uchun m a’qul keladigan abstrakt-nazariya 
gipotezalar tizimi sifatida talqin qiladilar. Shu tariqa monetarizmni 
kapitalizm rivojlanishining ma’lum bir shartlari natijasida tug‘ilgan va 
aniq mafkuraviy yo‘nalishga ega bo‘lgan ijtimoiy va tarixan asoslangan 
doktrina sifatida to‘g‘ri baholashning kaliti yo‘qotiladi. Bu yerda gap 
iqtisodiy tizimning o ‘zini-o‘zi tartibga solish xususiyatini birinchi o ‘ringa 
chiqaruvchi va shu vaqtning o ‘zida davlatning o ‘zgartirishlar kiritish 
siyosati zarurligini inkor etuvchi kapitalizm apologetikasining maxsus 
shakli haqida boradi. Bunday falsafadan maqsad urushdan keyingi davrda 
sanoati rivojlangan ko‘plab m am lakatlar hukum atlari o'tkazgan 
reformizm va ijtimoiy manevrlash siyosatini to‘xtatish edi. Hali «yangi 
kurs» davridayoq» (Ruzvelt) AQSHdagi rahbar doiralar, ijtimoiy 
konfrontatsiyadan qo'rqqan holda, turli ijtimoiy mojarolarni yumsha- 
tish, qator iqtisodiy islohotlar o'tkazish va ishchilar sinfiga m a’lum 
bir yonbosishlar tomon yo‘nalishni tanlab oldilar. Bu yo'nalishga 
to ‘lov layoqatiga ega talabni kcngaytirisli vositasida yuqori bandlikni 
ta ’minlash va iqtisodiy o'sishni rag‘batlantirish vazifasini qo‘ygan keyns 
iqtisodiy nazariyasi ko'rsatmalari ham mos keldi. Monetaristlar esa, 
aksincha, bozor kuchlarini ishlab chiqarish samaradorligining o‘sishini 
ta ’minlovchi intizom vositasi sifatida keskin faollashtirish g‘oyasi bilan 
chiqdilar.
Monetaristlar keynschilardan farqli o‘laroq, to ‘la ish bilan bandlik 
iqtisodiy o‘sishga ta ’sir ctmaydi, chunki uning samarasi uncha katta 
bo‘lmaydi deb hisoblaydilar. Shu bilan bir vaqtda ular pulning aylanish 
tezligi uni ishlatish (sarflash va jamg‘arish) usullarini darhol o'zgar- 
tirmaydi, chunki kishilar iqtisodiy sa’y-harakatlari ruhiy jihatdan barqaror 
bo‘lishini ta ’kidlaydilar. Monetarizm rivojlangan jamiyatda iste’mol 
yuqori darajada bo‘lib, kishilarning ehtiyoji va ulardagi moyillik tez 
o‘zgarmaydi, degan qoidaga asoslanib, insonlaming pul sarflari ham 
oldindan hisob-kitob qilinib, nimaga qancha sarflanishi belgilab qo‘yi-
67

---

ladi, deb qaraydilar. Shunga asoslangan monetaristlar pulning aylanish 
tezligi va ishlab chiqarish hajmi kam hamda sekin o‘zgaradi, degan xulosaga 
keldilar. Shu sababli pul miqdorining o‘sishi narxlar umumiy darajasining 
ham o‘sishini keltijib chiqaradi. 0 ‘zlarining bu xulosalarida monetaristlar 
narxlar va muomaladagi pul miqdori o‘rtasida bog‘lanish borligini asoslashga 
harakat qiladilar, ya’ni narx pul mikdoriga bog'liq bo'lib, talab va 
taklifni muvofiqlashtirish orqali iqtisodiyotni o‘z-o‘zidan tartiblaydi, talab 
va taklif muvozanati esa o‘z navbatida, boshqa muvozanatlami ta’minlaydi. 
Demak, iqtisodiyotni tartibga solish uchun muomaladagi pul miqdorini 
o‘zgartirib, uni me’yoriy holga keltirish zarur, deb ko‘rsatishadi.
Faqat monetarizm emas, balki boshqa nazariyalar ham pul massasi 
bilan ishlab chiqarish hajmi o ‘rtasida bog'liqlik mavjudligini tan oladi. 
Farq shundaki, monetarizm pul massasini bosh muvozanat, deb qaraydi. 
Uning namoyandalari pul massasiga ta’sir etuvchi chora-tadbirlar davlat 
investitsiyalaridan farq qilib, darhol iqtisodiy vaziyatga ta ’sir etadi, 
deb hisoblaydilar. Ular pulga ta’sir etishni samarali tadbir, deb hisob- 
lashlarining sababi shundaki, pul real iqtisodiy vaziyatga mos bo'ladi, 
investitsiyalar ishga tushguncha sharoit o ‘zgarib, ular yaxshi natija 
bermasligi ham mumkin. Demak, pul massasini o‘zgartirish xatari kam 
tadbir bo‘ladi, degan xulosaga keladilar.
Ammo monetaristlar keyingi paytlarda iqtisodiyotda yuz bergan 
o‘zgarishlarni jum ladan, iqtisodiy o ‘sish barqarorlashganligi, uni 
ta ’minlashda intensiv omillarning roli oshganligi, pulning aylanishi 
tezlashganligi kabilarni inobatga olib, pul massasini doimiy ravishda 
bir m e’yorda oshirib borishni ma’qul, deb hisoblaydilar. Bu me’yor 
shundayki, pul miqdorining o‘sishi mehnat unumdorligining o ‘sish 
sur’atiga nisbatan 2% yuqori bo‘lishi kerak. Pulning bir me’yorda o ‘sib 
borishi iqtisodiyotni barqarorlashtirish va davriy tebranishlarni cheklash 
imkonini beradi. Shu sababli davlat va uning nazoratidagi Markaziy 
bank pul muomalasi borasida qattiq siyosat o‘tkazishi kerak bo‘ladi, 
deb ko‘rsatadilar. Monetaristlar pul-kredit muassasalari pul taklifi o‘sish 
sur’atlarini barqarorlashtirishlari, ya’ni uni yiliga 3-5% ga kengaytirilishi 
lozim, degan xulosaga keldilar.
Bizning nazarimizda, real iqtisodiy holatni hisobga olmagan holda 
muomaladagi pul miqdorini doimiy ravishda bunday o‘stirib borish pul 
barqarorligiga putur yetkazadi, bunda aniq iqtisodiy sharoitni hisobga 
olish kerak, deb o ‘ylaymiz. Monetaristlar tavsiyalariga ko‘ra, bir qator 
mamlakatlarda pul massasining o‘sish miqdori qonun yo‘li bilan aniq 
ko‘rsatildi yoki uning eng quyi va yuqori chegaralari belgilab qo'yildi.
68
/

---

Biz monetaristlarning investitsiyalar va aholi bandligining o'sishi 
inflatsiyani yanada kuchaytiradi, degan fikrlariga qo‘shila olmaymiz. 
Bunga bir tomonlama qaramaslik kerak, ya’ni aholi bandligining o ‘sishi 
ular daromadlarini o‘stirib, jami talabni rag‘batlantirish orqali tovarlar 
taqchilligini yuzaga keltirishi mumkin bo'lsa, ikkinchi tomondan, ishlab 
chiqarish hajmini o‘stirib, jami taklifni ham rag‘batlantiradi. Bizning 
fikrimizcha, davlat jami talab bilan jami taklif o'rtasida mutanosiblikni 
ta’minlashga qaratilgan siyosatini to ‘g‘ri va o‘z vaqtida ohb berishi zarur.
Bunday sharoitda monetar tadbirlar ko'rish, iqtisodiyotga faqat 
pul emissiyasi orqali ta ’sir ko‘rsatish bilan cheklanish to ‘g‘ri bo‘lmaydi. 
Muomalaga har qancha pullar chiqarilmasin, sotiladigan tovarning o ‘zi 
bo‘lmasa, birlamchi asos bo'lmasa, pullar o‘z holicha oddiy qog‘oz 
bo‘lib qolaveradi. Biz monetaristlarning bozor mexanizmlarining erkin 
amal qilishi kerakligi haqidagi fikrlariga ham qo‘shila olmaymiz. Ayniqsa, 
aholisi zich joylashgan, tug‘ilish darajasi yuqori (yiliga o'rtacha 1,8%), 
turmush darajasi pastligi bilan ajralib turadigan 0 ‘zbekistonda bu og‘ir 
ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
I .A. 
Karimov o‘zining asarlarida 
bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda sinalgan monetar siyosat 
usullarining MDHga kirgan qator respublikalarda qo'llanilganligi oqi- 
batida ishlab chiqarishning keskin pasayib ketganligini va inflatsiyaning 
kuchayganligini ko‘rsatib berdi. Monetar siyosatni asos qilib olgan mam- 
lakatlarning achchiq saboqlarini tahlil qilib, Prezident 
I .A. 
Karimov: 
«Binobarin, monetarizm hech qachon ishlab chiqarishni tanglikdan 
olib chiqishga qodir bo ‘lgan yagona yo‘naltiruvchi va hal qiluvchi 
kuch bo‘lgan emas. Barqarorlashtirish dasturini ishlab chiqish chog‘ida 
ana shu qattiq monetarizmga tayanmaslik kerak. Balki muvozanatga 
keltirilgan monetar siyosatni asosiy tarmoqlarni va ishlab chiqarishni 
i tarkiban qayta tashkil qilishni qo‘llab-quwatlash siyosati bilan birga 
: qo‘shib olib borish zarur»1, deb ta’kidlaydi.